Boekbespreking Sendhil Mullainathan en
Eldar Shafir : SCHAARSTE
Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag
bepalen
Maven uitgeverij 2013
Vorig jaar wilde ik met het Boekenweekgeschenk naar Arnhem. Omdat in de ‘Boekenweek’ kopen
via internet niet of te laat het Boekenweekgeschenk leverde, moest ik naar een boekhandel.
Lastig toen de grote Donner Selexyz failliet ging, zodat ik bij de kleine Van Gennep
terechtkwam. Een gering aanbod van economieboeken leverde mij mijn treinkaartje op; ik zag
dat boek over schaarste van twee Indiase economen werkzaam in de USA.
Onder meer in de trein las ik het boek-oppervlakkig- want schaarste is een kernbegrip voor
de economie. M’n leermeester Arnold Heertje leerde me (vijfde klas Atheneum):
-doel van de economische wetenschap is het verklaren van verschijnselen die voortvloeien
uit schaarste en die bestaan uit het kiezen van verschillende mogelijkheden ter voorziening
van die behoeften. Schaarste is dus een spanning tussen behoeften (vraag) en mogelijkheden
om die behoeften te vervullen (aanbod). Rotte eieren zijn niet schaars omdat er geen vraag
naar is! In de economie heeft schaarste betrekking op materiele schaarste: geld, goederen
en productietijd.
Toen ik het boek uit had, was ik verrast dat Mullainthan en Shafir grensverleggend bezig
zijn met de gedragseconomie en de vaststaande beweringen van de rationele keuzetheorie
verwierpen. Armen zouden volgens de ‘neoklassieke’ leer schuld hebben aan hun armoede omdat
zij niet rationeel omgaan met hun geld… Ik legde het boek echter terzijde.
Enige jaren geleden had ik een mailcontact met Prof. Franses van de economie faculteit van
de Erasmus Universiteit voor advies voor mijn proefschrift ontwikkeling. Dat werkstuk gaat
over vormen van kapitalisme zoals Rijnlands tegenover het USA model en mijn ‘oorlog’ tegen
de individuele rationele gedragstheorie. Tot mijn verrassing stelde prof. Franses dat er
hard gewerkt wordt om die flauwe kul van de ‘neoliberalen’ onderuit te halen. Omdat hij zag
dat ik een echte macro-econoom was, bezig met praktisch onderzoek, stelde hij dat ik me niet
moest inlaten met dit gedragsonderzoek. Zodoende las ik Shafir c.s. ter kennisgeving en
dacht dat het boek geschreven was voor een beperkte groep van vakspecialisten…
Na de zomer van 2014 kwam ik bij RoSA!, gaf twee lezingen tegen de ‘turbokapitalistische’
economie en zie tot mijn geluk dat zeer veel mensen ook de ellende en waanzin inzien van het
neoliberalisme, marktdenken, financiële graaicultuur en wegkijkpolitiek hier. Dominee Couvée
hield op de werelddag tegen de armoede (17 oktober) een donderpreek tegen het Kalifaat uit
Chicago, het Mekka van de marktfundamentalisten! Sindsdien heb ik er een collega bij! Ook
binnen de vakbeweging, hoe weinig geschoold sommigen ook zijn, weten ze precies van actieve
beleggers die bedrijven leegroven ten gunste van korte termijn winsten (hebzucht), de
neoliberale leugens en wanen vooral in De Politiek van rechts, en bijvoorbeeld Tony Blair en
de PvdA als schoothondje van rechts. Ook weten velen dat die neoliberale ellende begon bij
Reagan en Thatcher in 1980…
Shafir c.s. zouden mijn manier van denken over schaarste enorm veranderen. Ik herlas het boek
maar werd midden januari van m’n planning gerukt door een ernstig zieke moeder. Belangrijk
om bij haar te zijn: vlak voordat ze haar bewustzijn verloor zei ze mij- ik KAN niet meer! Ik
zei haar: je hoeft niet meer te kunnen, je hebt al zoveel gedaan! In vrede kan ik afscheid
van haar nemen. Twee weken later overleed ze… (97 Jaar). Wat velen zoals ik onderschat
hadden is de ‘windtunnel’ van administratie en familiekwesties die al je aandacht vereisen.
De begrafenispolis leek te weinig voor de kosten, hetgeen de druk opvoerde. Vrijblijvend
handelen is er niet bij, vaak dreigden toch dwangsommen als iets administratiefs niet op tijd
was afgerond.
Wat er gebeurde was een acute schaarste in tijd en geld (begrafeniskosten). Alleen die dingen
die belangrijk zijn komen dan centraal te staan, al het andere zoals het schrijven van dit
stuk, worden uitgesteld of genegeerd. Je geest concentreert zich dus enkel op dit haastproject
(= focus) waardoor je –door die concentratie- efficiënter en ook effectief werkt
(=focusdividend). Je mag geen fouten of uitstel maken. Je leeft dan echt in een tunnel en hebt
een tunnelvisie. Zoals gezegd zijn het alleen die zaken en mensen binnen dat haastproject van
Groot Belang en bijna niets en niemand buiten die tunnel.
Dat tunnel (visie) besef staat centraal bij Mullainthan en Shafir. De gevolgen kunnen
desastreus zijn. Omdat je geest geheel in beslag genomen wordt door een schaarste in tijd,
geld of contactgebrek, is je vermogen om je op andere kwesties te concentreren, aan
toekomstplanning te denken, om informatiestromen te verwerken naast ‘de tunnel’’ om
verplichtingen na te komen (taken, visite aan familie en vrienden), je werkgeheugen ook,
ernstig aangetast. Shafir c.s. noemen dit een aantasting van bandbreedte van je geest, het
vermogen om van alles te verwerken, te ordenen en begrijpen.
Mullainthan en Shafir werden echt bekend voor een ruim publiek toen zij aantoonden dat de door
schaarste bezette (bezeten, drukke) geest het IQ gemiddeld 14 % verlaagd wordt. Niet zo best
als je juist extra slim moet zijn bij gebrek aan geld, tijd of contacten bij eenzamen. En hier
kwam hun centrale vraagstelling: waarom komen IQ, bandbreedte van je geest en je vermogen tot
zelfbeheersing (wil) zo zwaar onder druk dat mensen zich nog verder in de nesten werken?
Hun bevindingen zijn verrassend: mensen in acute geldschaarste zijn lang niet altijd langdurige
armen maar middenstandshuishoudens. Ineens door ontslag of zieke bijvoorbeeld krijgen zij acute
en grote kosten. Hun geest wordt bezet ten behoeve van alle korte termijnproblemen (de tunnel),
hun algemene bandbreedte van geest vernauwt zich tot die acute problemen. Ze gaan een
flitslening aan en denken niet aan de toekomstige aflossingen en vooral niet aan de rente… Dan
moeten ze aflossen, dat lukt ze niet, zodat een kettingreactie van nieuwe leningen ontstaat.
Boeten voor nalatigheid , heraansluitingskosten, en verwaarlozing van hun werk, familie,
vrienden en hun lijf komen er boven op. Het is bij schuldhulpverlening ontstellend belangrijk
om rekening te houden met de vernauwde bandbreedte van geest, de overconcentratie voor de korte
termijn die mensen in acute geldnood overkomt. Genoemde schaarste is vaak ook het gevolg van
makkelijk en ondoordacht gedrag in tijden van overvloed. Overvloed , ook een ruime koffer of
huis, geven speelruimte, dus weinig noodzaak om efficiënt en voorzichtig om te gaan met wat je
hebt.
Bij schaarste aan tijd gebeurt iets soortgelijks. Iemand in een project staat voor een acute
deadline, in een fabriek of kantoor moet de productie een lange tijd maximaal zijn. Men
concentreert zich dus maximaal op dat project of productie. Defecte machines worden opgelapt,
de rommel hoopt zich op in het kantoor. Overige plannen en projecten staan buiten de tunnel: dat
komt later wel. Zo lenen drukbezette mensen toekomstige tijd. Echter ook toekomstige projecten
hebben een deadline en intussen dreigt achterstallig onderhoud (naast verwaarloosde
administratie, machines, familie en overspannen lijven) tot nieuwe acute problemen te leiden in
de nabije toekomst.
Een ander verrassend resultaat van het onderzoek van Shafir c.s. betreft langdurig armen. Het
gaat niet om mensen verstrikt in een ketting van leningen maar om mensen die de waarde van geld
goed kennen. Ze gaan er zeer calculerend mee om , ze weten van alle voordelige aanbiedingen
rijden er voor om en ze beseffen sterk dat een uitgave aan het een het afzien op een andere
aanschaf wordt.
Rijken zijn slordig met hun geld, doen impulsaankopen en omdat ze ruim wonen vaak raakt hun huis
vol van veel te dure en overbodige producten. Velen huren langdurig opslagruimte daarnaast. Ze
rekenen niet met tegenvallers in de toekomst.
Arme mensen gaan dus veel rationeler om met hun geld, hetgeen een weerlegging is van de
‘neoliberale theorie’ die armen verwijt ondoordacht met geld om te gaan! Waarom veel armen
(zonder leningen) toch gevangen blijven in de armoede is weer door vernauwing van bandbreedte:
ze kunnen zich op niets anders concentreren dan op armoede. Ze komen niet toe aan activiteiten
zoals opleidingen die hun later uit de armoede halen.
Bij werklozen hetzelfde: door ze te
beschuldigen, bestraffen en vol te pompen met allerlei cursussen houdt men geen rekening met hun
vernauwde bandbreedte waardoor al deze maatregelen geen resultaat opleveren. Weer gaat een
verstandige planning en ondersteuning voor de langere termijn verloren ten gunste van een vaak
haastige korte termijnplanning.
Eenzame mensen concentreren zich zo sterk op hoe zij beoordeeld
zullen worden door anderen dat zij nieuwe ontmoetingen verpesten. In bedrijven tenslotte, gebeurt
hetzelfde: concentratie op winst op korte termijn ten kosten van strategische lange termijn
investeringen en onderhoud.
Tjeerd de Boer (foto: Rinus Vuik)
