Economie en Egoisme
Door Tjeerd de Boer
Onbehagen in de maatschappij
Het is even wennen na ruim een jaar zonder Nieuwsbrief om een artikel te schrijven.
Zeker als het artikel over een moeilijk onderwerp gaat, zoals onbehagen in de
maatschappij, de titel van een boek van Paul Verhaeghe. Hij moet voor trouwe lezers
van de Nieuwsbrief bekend zijn, ter herinnering, lees artikel in Nieuwsbrief nr 79
(juni 2015) over individualisering. Verhaeghe stelde een Grote Gotspe of omgekeerde
wereld vast:
Veel mensen vallen uit in de turbokapitalistische prestatiemaatschappij, maar
krijgen de schuld als ‘losers’ en déplorabelen. Zij moeten snel herstellen en
terugkeren op de arbeidsmarkt zodat zij geen bedreiging vormen voor het voortbestaan
van die prestatiemaatschappij. Maar omdat het aantal uitvallers steeds meer toeneemt,
zie burnout gevallen, vormen zij als kostenpost, aldus de machthebbers, inderdaad een
bedreiging voor het systeem.
Na ruim 40 jaar dominant te zijn geweest in de politiek van vrijwel alle Westerse
landen is het neoliberalisme op zijn retour. Intussen zijn maatschappij en cultuur
doordrenkt van deze ideologie, Verhaeghe legt nadruk op hyperconcurrentie tussen
individuen die verbondenheid en samenwerking vernietigt en leidt tot een cultuur van
egocentrisme.
Egoïsme als eigenbelang en sociaal belang
Economie en egoïsme zijn samenhangende begrippen. Het bewijs werd geleverd door Adam
Smith in zijn ‘Origins of moral sentiments (1759) en later zijn beroemde Wealth of
nations (1776). Smith definieerde egoïsme als welbegrepen eigenbelang. Om die
omschrijving te begrijpen moeten we de context begrijpen van economie en maatschappij
in zijn tijd. De industriële revolutie in Engeland was in volle gang, waardoor een
nationale marktmaatschappij en idem geldeconomie ontstond. Veel mensen, voorheen
werkzaam in lokale gemeenschappen, moesten hun arbeid aanbieden in die
marktmaatschappij, eventueel als loonslaven. Anderen zagen economische kansen in
handel en industrie die voorheen onmogelijk waren en werden kapitalisten. Zij werden
een nieuwe burgerlijke klasse en aanhanger van liberalisme tegen de adel en
kerkelijke machten.
Zo zou de som van die eigenbelangen resulteren in een optimale welvaart
Smith werd aanhanger van vrije markten met volkomen concurrentie, die in zijn tijd
realiteit waren. Stel een grote dagmarkt voor met vele aanbieders voor vele producten
en waar succes of falen afhangt van de beoordeling door klanten. Onderling vertrouwen
en rechtvaardigheid zijn zeer belangrijk in de transactie tussen verkopers en klanten.
Als een aanbieder zijn klanten belazerd, slechte kwaliteit levert of grof behandeld,
zullen klanten uitwijken naar de concurrent. Smith stelde ook sympathie als essentieel
in het economisch leven (uitgewerkt in zijn theorie over morele kwesties in de
economie).
Zo een ieder naar eigen vermogen en inzet werkte voor economisch eigenbelang, zo zou de
som van die eigenbelangen resulteren in een optimale welvaart. Essentieel naar mijn
oordeel was het begrip arbeidsdeling, waardoor in fabrieken veel meer productie kon
worden gerealiseerd dan bij ambachtelijke handwerken. Zie het bekende voorbeeld van de
speldenfabriek. Maar belangrijker werd een algemene arbeidsdeling in steeds meer
beroepen en functies die nodig werden om het kapitalistische productiesysteem verder te
ontwikkelen. Dit in samenhang met technologische ontwikkelingen zoals de opkomst van de
stoommachines in fabrieken (vanaf 1750) en daarna voor scheepvaart en spoorwegen.
Laatstgenoemde toepassingen van de stoomtechnologie werden een enorme stimulans op weg
naar internationale kapitalistische marktmaatschappijen.
Had Smith het over een geïdealiseerde visie op de werking van markten? Nee in zijn tijd
waren er geen grote bedrijven die kleine bedrijven hadden overgenomen of failliet laten
gaan. Er waren geen bedrijven die steeds grotere massamarkten konden bedienen, die
zelfstandig konden uitgroeien tot concerns en multinationale ondernemingen. Smith kon
niet weten van de droom van Milton Friedman, namelijk ‘lets business free to govern the
world. Letterlijk vertaald als verander de vrije werking van markten in de vrije werking
van grote bedrijven, ook banken en beleggingsondernemingen met zo min mogelijk
overheidsingrijpen . Zonder uitweiding verwijs ik naar het boek ‘de utopie van de vrije
marktwerking door de filosoof Hans Achterhuis’ en Naomi Klein ‘shockdoctrine ’over de
wereldwijde ravage die de neoliberale leer aanrichtte in ontwikkelingslanden.
Ongeloof over rationeel handelende individuen
Egoïsme versus egocentrisme, narcisme en psychopathie.’
In het nu volgende stuk waag ik me als econoom op het gebied van de psychologie. Wat
helpt is mijn ongeloof over de rationeel handelende individuen volgens de utopie van de
neoliberale leer. Waren mensen maar zo rationeel én sociaal in én hun eigen voordeel
(geen gezijk, iedereen rijk) én in het voordeel voor de gemeenschap (samen voor ons
eigen!). Om die reden heb ik ook wat boeken gelezen over psychologie en psychiatrie,
daarbij gesteund door een aantal oude studievrienden die -intussen ook met pensioen-
zo’n 40 jaar hebben gewerkt als psycholoog. In de volgende tekst geef ik geen eigen
mening of oordelen maar wat ik objectief te begrijpen had over het verschil tussen
egoïsme, egocentrisme, narcisme en psychopatie.
Egoïsme heeft een negatieve lading, ten onrechte, stelde de psycho- analyticus Alice
Miller in de jaren ’80: leer jezelf of ware ik kennen als egoïst als ook de kansen die
je krijgt voor zelfontwikkeling. Egoïsme is niet ingewikkeld om te begrijpen als het
gaat om je aanleg (talenten) en beperkingen, je ware gevoelens en zinnen (ergens zin
in hebben) , je smaak waarover vaak terecht niet over te twisten valt, en dit altijd
in samenhang met je sociale omgeving waarin je opgroeide en nu leeft. Het is
belangrijk dat kinderen op school en daarbuiten kennis maken met zoveel mogelijk
vakken, sporten en hobby’s zodat ze een keus leren maken tussen wat ze kunnen, wat hun
zin geeft en wat (en wie) zij beter kunnen nalaten of opgeven om ellende
(zelfvervreemding) te voorkomen.
De psycholoog Paul Verhaeghe beschreef in zijn boek ‘onbehagen’ over egocentrisme
als gevolg van de neoliberale individualiseringsmaatschappij. Ook dit begrip heeft een
negatieve lading maar dan deels terecht. Een egocentrist kan je omschrijven als iemand
die zo geconcentreerd is op eigen belangen en zinnen dat die persoon niet in staat is
om egoïstische én sociale belangen te dienen, nodig voor een beroepsleven, voor een
vriendenkring op basis van gelijkwaardigheid en familierelaties.
Vervolgens: is egocentrisme dan gelijk te stellen aan narcisme, een term die toch velen
bekend is in verwijzing naar ijdeltuiten in de politiek, bedrijfsleven en de media?
Nee narcisme wordt in de psychologie omschreven als een persoonlijkheidsstoornis die
teruggaat naar krenkingen van kinderen die daarop reageren met wacht maar als ik later
groot ben! Narcisten worden geduid als extreem egocentrisch, automatisch niet in staat
tot medeleven (gevoel, ofwel empathie voor medemensen) dan wel qua waarnemen in staat
om zich in het leven, de belangen en motieven van anderen te verplaatsen.
Veel narcisten hebben door hun enorme eigendunk (hoogmoed) hoge posities bereikt in de
top van de politiek, de media en óf bedrijfsleven. Veel Bekende Nederlanders op TV
zijn Bekende Narcisten, al te graag pratend over zichzelf, hun leven en prestaties.
Maar veel narcisten zijn noodlijdend, zoals Alice Miller e.a. psychologen beweerden.
Ze zijn ondanks hun hoogmoed extreem afhankelijk van het gunstige oordeel van anderen.
Zodra de waardering van anderen wegvalt, of als ze door stressklachten niet meer in
staat zijn om hun statusrijke en goedbetaalde functies te vervullen, kunnen zij
vervallen in narcistische woede waarbij alle anderen de schuld krijgen (ik deed zoveel
en anderen zo weinig) of in een depressie. Veel managers hebben aldus hun einde
carrière gezien…
Hoewel psychopathie in het recente diagnosesysteem DSM 5.0 niet wordt beschreven als
een aparte categorie van persoonlijkheidsstoornissen, neem ik in dit artikel de
vrijheid dit wel te doen. Om te beginnen omdat psychopathie een ernstiger stoornis is
dan narcisme. Een psychopaat kent de definitie van macht zoals de socioloog Max Weber
omschreef als het vermogen en de kans om je eigen wil en zinnen op te leggen aan
anderen. De psychopaat gaat ongeremd en vaak onbesuisd voor eigen voordeel en lijkt
niet te geven om sympathie en samenwerking als het gaat om macht. Uiteraard zijn
psychopaten zeer egocentrisch en zelfs wreed naar anderen. Ze zijn te herkennen als
(D) Iktatoren, zoals nu Trump, Putin en Netanyahu.
In het vervolg van dit artikel is het onderscheid tussen egoïsme zoals Smith duidde
en egocentrisme als gevolg van een prestatiemaatschappij cruciaal. Het is dan
belangrijk om te weten dat narcisten en psychopaten per definitie egocentrisch zijn,
maar dat het nog te duiden egocentrisme niet per sé betrekking heeft op mensen met
genoemde persoonlijkheidsstoornissen. Sterker nog: velen worden gedwongen om
egocentrisch te zijn, gegeven de grote concurrentiedruk in de economie.
Het neoliberalisme leidde tot een hypercompetatief mensbeeld
Egocentrisme door de neoliberale prestatiecultuur.
Het neoliberalisme leidde tot een economisering van de maatschappij, d.w.z. dat
alles en iedereen wordt beoordeeld in termen van rendement en winsten versus kosten
en lasten. In de jaren ’80 werd hebzucht een deugd, vooral door beleggen, om
mogelijk sneller rijk te worden dan door te werken voor een loon of ondernemerswinst.
Het neoliberalisme leidde tot een hypercompetatief mensbeeld, dat al begint bij
jongeren die moeten streven naar de hoogste opleidingen om in aanmerking te komen
voor een goede baan en dito inkomen. Je moet je marktwaarde op de arbeidsmarkt
maximaliseren. Vervolgens kom je in een ratrace terecht bij overheid of bedrijven,
vooral als die een Rank and Yank systeem invoeren waarbij jaarlijks de minst
productieve werknemers worden ontslagen. In zo’n concurrentie omgeving overheerst
wantrouwen onderling boven samenwerking tussen werknemers die dus gedwongen worden
tot egocentrisch gedrag, vaak niet in het voordeel van hunzelf en de organisatie.
Hebzucht en prestatiedrang komen ook voor in de consumptiesector waarin van alles
kan maar dan ook moet kunnen. We leven in een 24-7 economie en kunnen op elk
moment van de dag online bestellingen doen. Een leger van distributeurs en
koeriers zorgen voor een zo snel mogelijke aflevering van die bestellingen. Is
zodoende ook een consumptief egocentrisme ontstaan, blijkend uit ongeduld en
onhebbelijkheid bij zovele mensen? Die tekeergaan tegen leveranciers en zelfs
hulpverleners, het korte lontje dus. Veel mensen ontlenen hun identiteit aan de
producten en diensten die ze kopen, daar waar vroeger een identiteit werd
gevormd door de groepen waaraan je deelnam. We leven in een maatschappij van
individuen zonder samenleving, aldus Verhaeghe.
De cultuur van individualisering die het gevolg werd van decennialang
neoliberalisme is een harde cultuur tegenover de verliezers in het
turbokapitalistisch systeem. Ze worden aangeduid als ‘losers’, misfits of
deplorabelen. Toen Hillary Clinton een belangrijk deel van haar voorheen sociaal
democratische kiezers aanduidde als deplorabelen, vaak oudere arbeiders in
deplorabele, verwaarloosde industriegebieden, dreef zij die kiezers naar het
rechtspopulisme van de Republikeinen. Veel mensen in lage inkomensgroepen, ook de
lagere middenklassen zou je kunnen aanduiden als deplorabelen, maar de term
precariaat is een betere omschrijving. Stagnerende, lage inkomens, onzekere banen
en toenemende vaste lasten voor wonen verklaren hun precaire positie in de
maatschappij die verliezers veracht en vernedert.
Een welhaast logische reactie van rechtspopulisten werd Eigen Land Eerst
De positie van populist rechts in de USA, EU en Rusland dat ook met de gevolgen
te maken had van neoliberaal beleid (in de jaren ’90) werd versterkt door te
verwijzen naar een vermeende linkse elite van kosmopolieten die profijt hadden
van de globalisering van handel en industrie. Een profitariaat dus dat verweten
werd dat veel industrie en ook diensten werden verplaatst naar lage lonen landen.
Een welhaast logische reactie van rechtspopulisten werd Eigen Land Eerst, een
Nationaal Egocentrisme in de politiek. Krankzinnig is wel dat veel kiezers van
de precaire klassen stemden op Plutocraten en Potentaten als Putin en Trump, aan
te duiden als psychopate typen of wel (D) IK tatoren. In de NRC van 23 april
2025 noemt Jitske Kramer een 11 geboden op weg naar hoe wordt IK een succesvolle
DIKtator. Intussen hebben we wel te maken met dit type regeringsleiders die je
kan aanduiden als neofascisten.
Dus hoe neoliberalisme kon afglijden naar neofascisme.
Wat is hier de verbindende factor? Mijns inziens een verachting
voor alle mensen die niet kunnen of willen meekomen in een maatschappij waarin
alles draait om Werk, Geld en Macht. Jitske Kramer noemt bij het vierde gebod
dat wie niets bijdraagt (…), moet verdwijnen. Zonder economische waarde geen
bestaansrecht…oh deplorabelen die op Trump stemden,
Ontboezeming uit het hart van de stad
Van Martijn van Leerdam,
predikant-directeur Pauluskerk,
via LinkedIn.
De vriendelijke, verslagen oogopslag van E als ik het kerkplein
op loop en hem vraag hoe het met zijn gezondheid is - hij is amper
35 jaar, maar ongedocumenteerd en chronisch ziek.
De flauwe grapjes van M, die ondanks het feit dat hij op zijn 66e
al bijna invalide is, nauwelijks meer kan sporten en voor zijn
huisvesting van de Pauluskerk afhankelijk is tóch iedereen aan het
lachen maakt.
De vermijdende en ietwat spottende houding van A, een jonge vrouw
die al geruime tijd bij ons is gestrand, en duidelijk weinig meer
van hulpverleners verwacht - zelfs niet van ons. Ik zie ze allemaal
als ik mijn ogen sluit, en ik voel hun aanwezigheid in mijn lijf.
Ik voel hun pijn, hun woede, hun teleurstelling. En tegelijkertijd
voel ik het niet, want als ik de fiets pak ben ik zo weer thuis.
Vele werelden liggen open voor mij, terwijl zij tot één en dezelfde
harde werkelijkheid veroordeeld zijn. Het is onbegrijpelijk in
hoeveel verschillende werelden wij leven met elkaar. Het is
onbegrijpelijk dat we soms toch bij elkaar komen, dat we even
kunnen lachen of huilen met elkaar.
Soms vraag ik me af hoe ik het in hemelsnaam moet uithouden met al
die verhalen, al die emoties, al die werelden om mij heen. En toch
zou ik het iedereen aanbevelen.
Huurders verdienen snel duidelijkheid over huurbevriezing
Mathijs ten Broeke / 2 juni 2025
De Woonbond vindt dat minister Keijzer huurders snel duidelijkheid
moet geven over de huurbevriezing. Zij kan het ook eenvoudig regelen
via haar eigen bevoegdheid. Dan is het bekritiseerde en omslachtige
wetsvoorstel helemaal niet nodig.
De Raad van State heeft volgens de bond terechte kritiek op het
wetsvoorstel. Het maakt namelijk onderscheid tussen huurders en het
biedt onvoldoende compensatie voor woningcorporaties. Het beste wat
de minister kan doen is de huurbevriezing voor alle sociale huurders
te laten gelden en geen onderscheid te maken tussen corporatiesector
en private huursector.
Minister kan huurbevriezing deze week regelen: zet huurverhoging op 0%
Minister Keijzer hoeft de huurbevriezing dan ook helemaal niet met een
wet te regelen. Zij heeft zelf de bevoegdheid om het percentage van de
jaarlijkse huurverhoging voor de sociale huursector te bepalen. De
Woonbond roept haar op om deze week nog de huurbevriezing te regelen,
door dit percentage op 0% te zetten. Dan kan vervolgens alle aandacht
naar het regelen van een goede compensatie voor woningcorporaties,
zodat het de nieuwbouw en verduurzaming van de sociale huursector niet
in de weg staat.
Afschaffing winstbelasting compenseert huurbevriezing
Dit kan volgens de Woonbond het beste geregeld worden door het
afschaffen van de winstbelasting voor corporaties. Dit bedrag
compenseert namelijk grotendeels de verloren investeringscapaciteit als
gevolg van de huurbevriezing. Ook heeft de Tweede Kamer eerder al eens
in meerderheid uitgesproken dat de winstbelasting voor
woningcorporaties afgeschaft moet worden.
Huurders moeten nú weten of hun huur over vier weken stijgt of gelijk blijft
Mocht de minister toch kiezen voor haar wet, dan moet de behandeling in de
Tweede Kamer zo snel mogelijk worden gepland om huurders duidelijkheid te
geven. Miljoenen hurende huishoudens willen duidelijkheid: kunnen zij
rekenen op een huurbevriezing of op een explosieve huurstijging van 5%? Ook
moet er dan duidelijkheid worden gegeven over de compensatie voor
corporaties.
