RoSA! Nieuwsbrief 182 / 20 september 2024

Van magische krachten tot een zorginfarct

De lange reis van de gezondheidszorg in Nederland

door Adriana Rollingswier (Opgedragen aan Logeerhuis De Buren)

Er is veel over te doen in de media en misschien heeft u er zelf al eens mee te maken gehad. Het gaat niet goed met de zorg in Nederland. Grote personeels-tekorten, mensen die ziekenhuisbedden bezet houden zonder noodzaak, te weinig en overbelaste huisartsen, overbelaste mantelzorgers, volle verpleeghuizen, lange wachttijden, de stijgende zorgvraag, de jeugdzorg in de knel enz.enz.
Professionals waarschuwen al lang dat als er niets verandert aan de situatie we afstevenen naar een permanent zorginfarct.

Voor een ander zorgen, het begin van de menselijke beschaving

Op de vraag welke archeologische vondst het begin van de menselijke beschaving aantoonde, noemde de beroemde antropoloog Margaret Mead geen wapen, geen gebruiksvoorwerp, geen grottekening, maar een 15.000 jaar oud menselijk gebroken bot dat weer geheeld was. Iemand had dit gewonde mens verzorgd, beschermd en eten en drinken gegeven. Zonder zorg had dit gewonde mens het niet overleefd. Ze noemde de bereidheid en het vermogen een ander te helpen en om voor een ander te zorgen, het begin van de menselijke beschaving, de kern van ons mens zijn.

Ziek zijn was een straf van boze goden en geesten

Al in de prehistorie werden mensen dus al verpleegd en verzorgd, maar het is niet duidelijk hoe dat toen in ons land vorm gegeven werd. Aan de basis van de geneeskunde in die tijd lagen vooral magische krachten. Ziek zijn werd gezien als e
Er waren sjamanen (of sjamaanka’s) en tovenaars (of tovenaressen) die met de geestenwereld ‘communiceerden’ en doormiddel van allerlei magische rituelen de boze geesten trachtten te verdrijven en zo de zieken te genezen. Of je kon naar een heilige plaats gaan (of je werd daarheen gebracht) om offers te brengen en zo genezing af te dwingen. Ook waren er medicijnmannen of -vrouwen die kennis hadden van medicinale kruiden, van planten, mineralen en dierlijke materialen. Daar maakten zij middeltjes mee die bepaalde geneeskrachtige effecten teweeg brachten.

De balans tussen de lichaamssappen

Pas later in de geschiedenis was de Griekse arts Hippocrates (460- 377v. Chr.) één van de eersten in de westerse wereld die natuurlijke in plaats van bovennatuurlijke oorzaken voor ziektes zag. Hiermee werd de geneeskunde uit de sfeer van tovenarij en geestenbezwering gehaald. Er werd nu op basis van symptomen een diagnose vastgesteld en aan de hand daarvan werd er behandeld (in India en China werd dit principe al honderden jaren toegepast). Hippocrates zag het belang al in van hygiëne, gezond eten, en frisse lucht. Maar hij had het toch ook niet allemaal juist. Hij dacht namelijk dat ziektes ontstonden doordat de balans tussen de lichaamssappen (slijm, bloed, geel gal, en zwart gal) verstoord was. Dit wordt de humorenleer genoemd. Hij zocht de verklaring van de mentale en fysieke toestand van mensen, in een teveel of tekort van deze verschillende lichaamssappen en dat er daardoor rotting of droogte ontstond waarvan men ziek werd. De behandeling om de lichaamssappen weer in balans te brengen bestond uit een aangepast dieet. Hipprocates wordt gezien als de grondlegger van de westerse medische zorg. Nog steeds leggen artsen in de hele wereld de Eed van Hippocrates af:
‘Ik zweer/beloof dat ik de geneeskunst zo goed als ik kan zal uitoefenen ten dienste van mijn medemens. Ik zal zorgen voor zieken, gezondheid bevorderen en lijden verlichten. Ik stel het belang van de patiënt voorop en eerbiedig zijn opvattingen. Ik zal aan de patiënt geen schade doen’.

Gratis onderdak voor gezonde zwervers en bedelaars

In de middeleeuwen (ca.500 tot ca.1500) lag de zorg voor de zwakkeren der samenleving in ons land voornamelijk bij de Katholieke kerk. De kerken beschouwden dit als hun religieuze plicht. In kloosters werd door de kloosterlingen zorg gedragen voor zieken, armen, wezen en ‘ouderen’, mensen die het niet alleen konden redden. Ouderen van die tijd waren veel minder oud dan ouderen van onze tijd. Door ziekte en aftakeling lag de gemiddelde leeftijd van overlijden tussen de 30 en 35 jaar. Dat is nu voor mannen rond de 79 jaar en voor vrouwen 84 jaar. Kloosters bezaten vaak een eigen kruidentuin voor het samenstellen van medicijnen. Vanaf de 6e eeuw werden, voornamelijk door Katholieke bisschoppen, de eerste gasthuizen gesticht. Deze gasthuizen werden in het leven geroepen om berooide gasten, ook wel ‘passanten’ genoemd, onderdak te bieden. Te denken aan rondreizende kooplieden, mensen in ballingschap, pelgrims enz. Als zwervers en bedelaars gezond waren kregen zij er ook gratis onderdak, maar dit slechts voor enkele dagen. Gasthuizen waren in het begin dus eigenlijk meer te vergelijken met herbergen. Later kwam daar de opvang van mensen bij die geen (langdurige) thuisverpleging konden krijgen. De inkomsten van de gasthuizen kwamen uit de rijke kloosters, uit legaten (erfenissen) of werden geschonken door rijke burgers en edelen. Ook kwam er geld binnen bij de kerken uit de verkoop van ‘aflaten’ oftewel de verkoop / afkoop / kwijtschelding van gepleegde zonden.

Het beeld dat middeleeuwers gore viespeuken waren is niet correct

De middeleeuwen staan bekend als een tijd vol ziekte, dood, achteruitgang en héél veel viezigheid. De mensen gooiden hun vuil en ontlasting gewoon op straat (van onderen!!). Ze wasten zich niet en poetsten hun tanden niet... Maar het hardnekkige beeld dat het gore viespeuken waren is niet correct. Dit idee stamt uit de 19e eeuw, een tijd toen het er in werkelijkheid eigenlijk veel slechter aan toeging dan in de middeleeuwen. Het was een soort van propaganda om de slechte omstandigheden in de 19e eeuw te verdoezelen. Mensen in de middeleeuwen hielden net zo als wij van schone huizen en schone straten. Middeleeuwers dachten dat je door stank en verrotte lucht ziek werd (*). Middeleeuwers deden er dan ook alles aan om stank tegen te gaan. Er bestonden allerlei regels en systemen om de boel schoon te houden en zo de bevolking te beschermen tegen ziektes. In sommige steden bestonden al een vorm van riolering. Hun ontlasting deden mensen doorgaans buitenshuis, in poepdozen (of hoe je ze noemen wilt) vaak geplaatst boven een beerput. Of ze waren door middel van een systeem van buizen verbonden met een rivier of een gracht. Zo werd de ziekmakende stank buiten de deur gehouden. De middeleeuwen worden ook geassocieerd met de pest. Maar de verspreiding van de pest had eigenlijk weinig te maken met slechte persoonlijke hygiëne, maar met de gebrekkige (medische) kennis van die tijd. Men wist niets af van de pestbacteriën die op de vlooien van zwarte ratten leefden. En zeker wisten ze niet dat die besmette vlooien door bijtwonden de pest overdroegen op de mens. De ratten zelf gingen er niet aan dood.

(*) Dit wordt de miasmatheorie genoemd. Pas in de 19e eeuw kwam er een eind aan deze theorie tijdens het bestuderen van de oorzaak van cholera.
De stank van rottende materie uit een moeras werd bijvoorbeeld gezien als de veroorzaker van malaria (het Italiaanse ‘mala aria’ voor slechte lucht). Malaria was trouwens tot na de 2e wereldoorlog een inheemse ziekte in Nederland die epidemisch voorkwam in onze kustprovincies. Het laatste geval van ‘onze’ malaria stamt uit 1959. In 1970 werd Nederland door de Wereld Gezondheids Organisatie als een van de laatste landen in Europa ‘Malaria vrij’ verklaard. Het gebruik van DDT is heel belangrijk geweest in de bestrijding van de malariamug.

De straffen van God

Bewoners van de huizen waar de pest heerste mochten zes weken hun huis niet uit en moesten alle contacten met mensen vermijden. Hun huizen werden gemarkeerd met bossen stro. Ook werden mensen die aan lepra of de pest leden in quarantaine gezet in pest- of leprozenhuizen (meestal) buiten de stad, zodat ze geen andere mensen konden besmetten. Al wisten de middeleeuwers niets over de verspreiding van ziektes, quarantaine was wel de enige en juiste maatregel tegen de verspreiding.
Even een kijkje in de denkwijze van de Middeleeuwer; de pest werd gezien als een collectieve straf van God, voor alle begane zonden van de mens. De leprozen daarentegen waren door hun eigen zonden ziek geworden en werden daardoor gezien als verachtelijk. Wat nogal dubbel was, was het feit dat de mensen toen tevens geloofden dat lepra ook getuigde van Gods genade. Lepra werd naast een straf van God ook gezien als een heilige ziekte, een beproeving of onderscheiding van God. Zo zouden lepralijders na hun dood rechtstreeks naar de hemel gaan.

Je wassen met water uit een waterput en een vuurtje is behoorlijk lastig

De mensen in de middeleeuwen hadden een eigen kijk op gezondheid, ziektes, genezing en hygiëne. Maar middeleeuwers probeerden, net zo als wij, zichzelf zo goed als mogelijk te wassen. Ook werden tanden regelmatig gepoetst met linnen doekjes met een soort tandpasta gemaakt van kruiden, zout en houtskool en men gebruikte tandenstokers. Het was helaas wel zo dat hoe armer je was, hoe minder je over middelen beschikte voor een goede hygiëne en goed sanitair in huis. Had je niet zoals rijke burgers en de adel een lekker bad in huis en personeel om water te verwarmen en aan te slepen, dan moest je jezelf thuis behelpen met bijvoorbeeld een tobbe. Of je waste jezelf met behulp van een lampetkan en een waskom.
Maar thuis lekker je hele lichaam wassen met alleen koud water uit een waterput en een vuurtje was behoorlijk lastig. Dan kon je naar een badhuis of een sauna gaan. Door de middeleeuwers werd een link gelegd tussen stank en ziektes. Dus als je stonk... Parfummetjes en zeep waren kostbaar. Lekker ruiken was dan ook een statussymbool. Badhuizen zagen er niet uit zoals de grote Romeinse zwembaden. In middeleeuwse badhuizen stonden een heleboel tobbes of kuipen. Badhuizen waren heel populair, het waren ook ontmoetingsplekken. Daar hoorde je de laatste nieuwtjes en roddels. Je ging er ook heen voor de gezelligheid, om er lekker in je tobbe met warm water te eten en te drinken. Er was waarschijnlijk behalve de aandacht voor de persoonlijke hygiëne ook sprake van prostitutie in de badhuizen. De reden van het verdwijnen van de middeleeuwse badhuizen is niet echt bekend. Vermoed wordt dat de puriteinse gedachtegang ten tijde van de reformatie (1517) al die gezelligheid en frivoliteit van schaars geklede of naakte badgasten de middeleeuwse badhuiscultuur misschien wel ‘om zeep heeft geholpen’. Ook kan het te maken hebben gehad met de verspreiding van besmettelijke ziektes. Zoals bijvoorbeeld syfilis, een tot zo rond 1500 onbekende ziekte, die zijn intrede had gedaan in ons land. Eigenlijk kwam pas in de 19e eeuw in Nederland weer meer aandacht voor hygiëne en gezondheid. Arbeiderswoningen hadden vaak helemaal geen sanitaire voorzieningen. Vanaf eind 19e eeuw werden er in ons land weer badhuizen gebouwd. Daar kon je tegen geringe betaling een douche of een bad nemen. Deze badhuizen bestonden tot ongeveer de jaren 80 van de vorige eeuw.
(Ik heb in mijn eerste woning zelf een douche (een thermotub) moeten neerzetten. Er was gewoon geen badkamer. Ik woonde er al niet meer maar weet dat er pas tijdens de renovatie in 1986 een badkamer gebouwd werd).

Ongeneeslijke zieken en chronisch zieke bejaarden op zolders

De middeleeuwers hadden echt nog geen benul van het bestaan van virussen en bacteriën en het gevaar dat zij daardoor konden oplopen. Zo was het in de middeleeuwen heel gewoon om met meerdere mensen in een gezin in één bed te slapen, soms wel met meer dan tien. Dit omdat er misschien geen geld was voor meer bedden, maar ook omdat ze zich zo beter warm konden houden. In herbergen gebeurde dit ook en dan soms met volstrekt vreemden in één bed. Men besefte niet dat mensen allerlei ziektekiemen bij zich konden dragen en dat al deze macro- en microparasieten zich vooral verspreidden in druk bezochte plaatsen. Ziekte ontstond nu eenmaal altijd vanuit je eigen lichaam. De hygiënische zorg in de ziekenzalen van de gasthuizen was niet te vergelijken met de hygiëne in onze hedendaagse ziekenhuizen. Alles in onze moderne ziekenhuizen èn onze maatschappij is tegenwoordig gericht tegen de besmetting van microparasieten. Denk maar eens aan de, voor ons vaak overdreven aanvoelende, verpakkingen van voedsel.
De ziekenzalen in de gasthuizen waren meestal grote hoge donkere ruimtes, met hoog geplaatste ramen. De mensen sliepen in houten kribben, met lange gordijnen als afscheiding. De ventilatie en verwarming in de zalen was slecht. De hygiëne bij de behandelingen en kleine operaties, die op zaal werden verricht, liet veel te wensen over. Op de zolders waren ook zalen voor 'proveniers', ongeneeslijke zieken en chronisch zieke ouderen te vinden. Ook de zolders waren meestal donkere en benauwde ruimtes. Koud in de winter en heet in de zomer.
De meeste ziekenverzorging werd uitgevoerd door monniken en nonnen. Dit alles met een diep gelovig aspect. Gebaseerd op de 7 werken van barmhartigheid.
(1) de hongerigen spijzen, (2) de dorstigen laven, (3) de naakten kleden, (4) vreemdelingen herbergen, (5) zieken bezoeken, (6) gevangenen bezoeken en (7) doden begraven. De tot nu nog steeds gebruikte aanspreektitel van verplegend personeel met ‘zuster’ of ‘broeder’ is nog een overblijfsel uit de middeleeuwen.

Proveniers kopen zich in voor een goed verzorgde oude dag

Al vanaf de 12e eeuw kwam er bij de gasthuizen geld binnen door ‘proveniers’ of ‘kostkopers’. Dit waren, vaak ongehuwde en meer vermogende, kostgangers die al hun geld aan de gasthuizen schonken. Door dit geschonken bedrag kochten zij zich in om verzekerd te zijn van een verzorgde oude dag. Ze kregen voor de rest van hun leven kost en inwoning en zorg. Dit gebeurde voor mannen in proveniershuizen, waar zij over één kleine kamer beschikten of ze woonden op een zaal waar zij sliepen in een bedstede. De vrouwen verbleven veelal in hofjes. Deze zich almaar uitbreidende groep ‘kostkopers’ bracht dan wel grote financiële voordelen met zich mee voor de gasthuizen, maar helaas bleef er hierdoor ook steeds minder geld en middelen over voor de eigenlijke doelgroep; de armlastigen die zorg en verpleging nodig hadden. De invoering van de Armenwet in 1854 speelde een grote rol in het langzaam in onbruik geraken en het langzaamaan opheffen van de proveniershuizen. De invoering van de Bijstandswet in 1965 was de genadeklap voor deze vaak eeuwenoude instellingen. De functie van het inzetten van bezittingen ten bate van de zorgverlening kwam te vervallen. De gemeenten namen de sociale zorg over en het vermogen van de instellingen werd (onder luid protest) geconfisqueerd en overgeheveld naar de gemeenten.

Chirurgijns voor het bloederige werk

In de middeleeuwen had je artsen en chirurgijns. Artsen deden hun opleiding op de universiteiten en nog steeds volgens de antieke doctrine van de humorenleer van Hippocrates. Opgeleide artsen waren in ons land zeldzaam en waren voor het gewone volk onbeschikbaar en onbetaalbaar. Middeleeuwse artsen hielden zich voornamelijk bezig met de inwendige organen, het voorschrijven van te volgen dieet- en leefregels en handelingen oals; purgeren (het ledigen van maag en darmen doormiddel van braak- en laxeermiddelen); aderlaten (het openen van een ader om met bloed ziekte uit het lichaam te laten stromen) en met de zelfde gedachtegang het aanbrengen van bloedzuigers; cauteren (het met een brandijzer verbranden van weefsel om het te verwijderen of af te sluiten). Ze hielden zich verder bezig met het toedienen van geneeskrachtige kruiden en pijnstillers, het voelen van de pols en het bestuderen van urine, oftewel het ‘piskijken’.
De voorgeschreven ingrepen, zoals aderlaten, lieten de artsen door een chirurgijn uitvoeren. Chirurgijns werden geroepen als er veel bloed bij kwam kijken. Zij trokken tanden en kiezen en deden zelfs amputaties. Het waren eigenlijk de voorlopers van onze chirurgen. Aan de behandeling van aandoeningen van de inwendige organen zullen de chirurgijns zich niet of alleen bij hoge uitzondering hebben gewaagd. Onder het volk waren ook mensen met kennis van geneeskrachtige kruiden. Verder waren er nog de rondreizende kwakzalvers en zogenaamde ‘geneesjoffers’, vrouwen die medische adviezen gaven. De medische wetenschap was nog primitief, maar men moet de artsen en de chirurgijns toch niet volledig onderschatten. Zo bezaten zij bijvoorbeeld grote ervaring met het zetten en spalken van botbreuken. Tandbederf werd behandeld met een verhitte naald die in het gaatje in de tand of kies werd geprikt, waardoor de zenuw afstierf. Na een tijdje kwam de tand of kies dan los te zitten en kon er zonder al te veel pijn uitgetrokken worden. Men dacht toen nog wel dat er een ‘tandworm’ in de kaak huisde die probeerde via het gaatje te ontsnappen.

Knechten en meiden namen de taken van de kloosterlingen over

In de 16e eeuw kregen de gasthuizen steeds meer een verpleegfunctie en kregen ook echte ziekenzalen. Dit in het bijzonder voor de armlastige mensen uit eigen stad en omgeving. Zij konden daar terecht als zij ziek en hulpbehoevend waren geworden of gewond waren geraakt. Ook mensen die zorg en verpleging nodig hadden vanwege ouderdom, ernstige gebreken of slopende kwalen konden er terecht. Zij konden daar blijven tot hun dood. Dit dan wel met afdracht van al hun (schamele) bezittingen, of zij moesten er werkzaamheden voor verrichten. De ziekenverzorging werd nog steeds voornamelijk uitgevoerd door monniken en nonnen. In 1517 vond de reformatie plaats. De kerken werden overgenomen door de Protestanten en de kloosters moesten hun deuren sluiten. De gasthuizen kwamen in handen van de Protestantse Diaconie. Er werden knechten en meiden ingehuurd die de taken van de kloosterlingen overnamen. Het niveau van de gasthuizen werd er niet beter op en gasthuizen werden steeds zeldzamer. Als je het kon betalen huurde je iemand in voor verzorging en verpleging bij jou thuis. Trouwens verpleging van zieken en hulpbehoevenden werd toentertijd min of meer gezien als een ongepaste bezigheid en dit in het bijzonder voor jonge, ongehuwde vrouwen. Daarom rustte de zorg in de huishoudens meestal op de schouders van oudere vrouwelijke gezinsleden of dienstmeiden.

Geef de samenleving meer ruimte en het wordt ‘koek en ei’ in het land

Op het gebied van volksgezondheid en welzijn was er eigenlijk tot aan het eind van de 18e eeuw geen sprake van enige overheidsbemoeienis. Als je ziek werd, was dat een teken dat je niet voor jezelf op kon komen. Arme invaliden en ouderen werden meestal aan hun lot overgelaten. De verantwoordelijkheid van verzorging van zieke en arme mensen lag nog steeds hoofdzakelijk bij kerken of bij particulier initiatief.
Zij waren dus nog steeds puur afhankelijk van de liefdadigheid van anderen.
Tijdens de Bataafs-Franse tijd (1794-1814) gaven de Fransen met hun Nederlandse medewerkers goed onderbouwde adviezen over de mogelijkheden om de gezondheidszorg in ons land op te schalen. Dit betrof niet alleen geneeskundige zaken, maar het ging ook over armoedebestrijding, slecht drinkwater, slechte woningen enz. Dr. Jan van Heekeren publiceerde in 1799 zijn vooruitstrevende rapport, een opzet voor een Geneeskundige Staatsregeling, voor de nieuwe grondwet. Dit rapport ging uit van een centralistische opzet en zou een grote beperking en machtsverlies voor de lokale bestuurders met zich mee brengen. Vanaf 1801 werd volksgezondheid dan wel opgenomen in de nieuwe grondwet. Toch bleef daarna de ‘liberale staatsideologie’ dominant. Met andere woorden; de overheid bemoeide zich nog steeds zo minimaal mogelijk met de samenleving. En er gebeurde wat zieken- en ouderenzorg betrof nagenoeg niets. De aanname was; geef de samenleving meer ruimte om initiatieven te ontwikkelen, dan wordt het allemaal ‘koek en ei’ in het land.

Kloosterlingen werden gezien als toegewijde, goedkope arbeidskrachten

Begin 19e eeuw mocht men in Nederland weer katholiek zijn. Al snel, in 1819, werd het eerste Katholieke gasthuis in Breda geopend. Na 1860 werden er in veel andere steden in het land ook gasthuizen geopend. Dit soms door Katholieke notabelen die graag een gasthuis in hun eigen woonplaats zagen verrijzen. Deze vorm van barmhartigheid had waarschijnlijk ook wel te maken met het imago van de oprichters en met bezorgdheid over hun eigen zielenheil. Voor de verzorging en de verpleging in de gasthuizen werd een groot beroep gedaan op het in die tijd groeiende aantal kloosterlingen, vooral de nonnen. Kloosterlingen werden gezien als toegewijde maar tevens goedkope arbeidskrachten. Door kloosterlingen werd, behalve het gebed en andere religieuze aspecten, steeds meer nadruk gelegd op onderwijs en de zorg voor wezen, ouderen en zieken. Helaas hadden gasthuizen op gebied van gezondheids-zorg van de allerarmste mensen niet veel te bieden. De zieken zelf stonden ook niet bepaald in de rij om er in opgenomen te worden. Dit, omdat alom bekend stond dat daar heel veel mensen stierven.

Er waarde een golf van besmettelijke ‘armoedeziektes’ rond

Het ging er in de 19e eeuw soms verschrikkelijk aan toe in de ziekenzorg. Psychiatrische patiënten werden meer dan eens jarenlang aan een ketting gelegd. Gehandicapte mensen waren zelfs volksvermaak en werden tentoongesteld op jaarmarkten en kermissen. (Ik ben in 1955 geboren, maar ook ik heb mij als kind eens vergaapt aan ‘dikke dames’ op de kermis. Ik vond het vreselijk).
De meeste zieken werden nog steeds thuis door hun naasten verzorgd. De allerarmste mensen met hun slechte huisvesting waren nog steeds voornamelijk aangewezen op de ruim vijftig slecht onderhouden en overvolle gasthuizen in ons land. Wel werden er op verschillende plaatsen door liefdadigheidinstellingen en kerken verenigingen voor wijkverpleging opgericht. In de tweede helft van de 19e eeuw ontstonden langzaamaan wel de voorlopers van de hedendaagse ziekenhuizen.
In die tijd kwam in Nederland ook de industrialisatie goed op gang. Daardoor raakten handarbeiders op het platteland hun banen kwijt en trokken massaal naar de steden, op zoek naar werk. Er vond hierdoor in de steden een grote bevolkingsexplosie plaats, met enorme huisvestingsproblemen. De welvaart van ons land steeg dan wel, maar dat hoofdzakelijk alleen voor de eigenaren van de fabrieken. De arbeiders werden uitgebuit. Het merendeel van de bevolking leefde in ongelooflijke armoede en onder erbarmelijke omstandigheden. Ze woonden in sloppenwijken en in krotten, in hokken en kelders, ja zelfs in holen. Door de slechte sanitaire voorzieningen ontstonden er zware epidemieën. Er waarde een golf van besmettelijke ‘armoedeziektes’ rond door ons land; pokken, tyfus, tuberculose, malaria, difterie, cholera, e.a. De vaak ondervoede mensen hadden bijna geen schijn van kans om deze ziektes te overleven. De mensen werden nog steeds niet oud. Lag de gemiddelde leeftijd in Nederland om en nabij de 50, de gemiddelde leeftijd van de arbeiders lag rond de 30. Er was nog steeds geen enige vorm van georganiseerde gezondheidszorg in ons land. Nog steeds bestond dit uit louter liefdewerk.

Geneesmiddelen met zware metalen en radioactieve verbindingen

Er waren dusdanige wantoestanden in het land ontstaan dat het ministerie van Binnenlandse Zaken hoopte door wetten in te voeren een einde te kunnen maken aan de epidemieën. Besmettelijke ziektes maken nu eenmaal geen onderscheid tussen arme en rijke mensen. De rijken waren doodsbenauwd ook slachtoffer te worden. Ook daalde het aanbod van gezonde arbeiders voor in de fabrieken gestadig. De 19e eeuw staat ook bekend als het ‘gouden tijdperk’ voor de kwakzalverij. Er werd veel reclame gemaakt voor allerlei (gepatenteerde) ‘geneesmiddelen’. Vaak bevatten deze ‘geneesmiddelen’ stimulerende middelen zodat mensen zich wat ‘beter’ gingen voelden. Maar het kwam ook voor dat er zeer schadelijke stoffen inzaten, zoals zware metalen of zelfs radioactieve verbindingen. Met de invoer van wetten wilde men tevens een einde maken aan kwakzalverij.
In 1854 werd de Armenwet ingevoerd en in 1865 een aantal wetten betreffende de beroepsuitoefening van artsen. Veel bestuurders verzetten zich echter tegen het invoeren van wetten en verordeningen om de gezondheidszorg te verbeteren. Zij hielden zich dogmatisch vast aan hun liberale principes en vonden dat die wetten de vrijheden van burgers zouden beperken. Maar gelukkig waren er ook vooruitstrevende, vooral jonge, liberale artsen en zorgdragers die zich al geruime tijd inzetten voor de verbetering van de slechte leefomstandigheden van de ‘lagere stand’. Deze ‘armendokters’ kwamen meer en meer tot het inzicht dat vooral deze groep van de bevolking bijna wel gedoemd was om op jonge leeftijd aan allerlei ziektes te overlijden. De ‘armendokters’ deden allerlei onderzoeken, zoals naar de verspreiding van epidemieën en publiceerden de uitkomsten van deze onderzoeken. Tevens bestookten zij de bestuurders met hun publicaties.

Thorbecke wist gezondheidswetten door de kamer te loodsen

Maar uiteindelijk kwam er toch een kentering in het denken over de gezondheidszorg en werd dit iets waar iedereen recht op zou moeten hebben, arm en rijk. Uiteindelijk ontstond er instemming over de vele ingediende voorstellen en aanbevelingen. En dit met als basis de Engelse gezondheidswetten van 1848 en de Franse voorstellen van 1798 (dit waren dezelfde aanbevelingen die tijdens de Bataafs-Franse tijd al waren gedaan). Deze voorstellen vormen de structuur van onze hedendaagse gezondheidszorg. In 1865 wist Thorbecke (Liberaal staatsman, hoogleraar en gezien als grondlegger van onze parlementaire democratie), na vele mislukte pogingen, vier wetten door de kamer te loodsen die héél veel waarde inhielden voor de gezondheidszorg in ons land. Bijna zeker heeft de dreiging van een nieuwe cholera-epidemie hem hierbij geholpen. Hoe de gezondheidszorg vorm gegeven werd, was nu per wet vastgelegd. Zo was je pas bevoegd om geneeskunde uit te oefenen na een universitaire opleiding en een praktische geneeskundige scholing. Voor toelating tot deze opleidingen moest je ook een goede vooropleiding genoten hebben.

Geen ontlasting meer in rivieren, grachten en sloten

In 1865 werden er maatregelen tegen verspreiding van besmettelijke ziekten ingediend en in 1872 als wet aangenomen. Dit was verre van overbodig want nog steeds tierden er allerlei besmettelijke ziektes en aandoeningen welig door het land. Gemeentebesturen moesten voortaan zorg gaan dragen voor het uitvoeren van allerlei maatregelen. Er was nu bijvoorbeeld een aangifteplicht voor besmettelijke ziektes. Hierdoor konden er adequate ontsmetting- en quarantainemaatregelen genomen worden. Er werden Gemeentelijke Reinigingsdiensten opgericht. De gemeentes werden voortaan belast met het ophalen van ontlasting in tonnen (door ‘tonnenboeren’) en de burgers werd verboden ontlasting nog langer te lozen in rivieren, grachten en sloten enz. Pas in de loop van de 19e eeuw begon men in de grotere Nederlandse steden met de aanleg van riolen. In de kleinere steden, dorpen, achterbuurten en op het platteland gebeurde dit, en dat soms pas ver, in de 20ste eeuw. Vanaf het begin van de 20ste eeuw werden er ook steeds meer mensen aangesloten op de waterleiding en kregen zo toegang tot schoon en betrouwbaar drinkwater.

Het ‘kruiswerk’ als kostenbesparing van de intramurale gezondheidszorg

In 1878 werd door artsen ‘Het Witte Kruis‘ opgericht en werd er door hen de eerste één jarige verpleegstersopleiding in ons land gestart. Het ‘kruiswerk’ werd in het leven geroepen om hulp en voorlichting te geven aan de ‘lagere standen’, zoals de arme arbeiders in de oude volksbuurten. Deze voorlichting was gericht op het bevorderen van de hygiëne en de gezondheid en het op die manier voorkomen van de verspreiding van besmettelijke ziektes en infecties. De nu opgeleide verpleegsters namen veel van de verzorging en verpleging van arme zieken in hun eigen huis voor hun rekening. Ook konden er bij de ‘kruisposten’ verpleegartikelen en hulpmiddelen gehuurd worden. Er werden consultatiebureaus opgericht met kraamzorg, zuigelingenzorg en er werden moedercursussen gegeven. De kruisverenigingen waren tot in de jaren 80 van de 20ste eeuw sterk verzuild, georganiseerd naar geloof en politieke overtuiging. Tot de jaren 90 van de vorige eeuw speelden zij een grote rol in de maatschappelijke en openbare gezondheidszorg in ons land. Kruisverenigingen kregen geen wettelijke en structurele financiering, wel werden er subsidies aan hen verstrekt. Men moest lid worden en een bijdrage betalen om hulp te krijgen. Met de invoering van de Algemene Wet Bijzonder Ziektekosten (AWBZ) in 1980 werd door de overheid overgegaan tot het vergoeden van de kruisverenigingen. Dit met de redenatie dat kruiswerk kostenbesparend was voor de intramurale gezondheidszorg (de zorg gedurende een onafgebroken verblijf in een instelling). In 2015 werd de AWBZ ingetrokken en werden kruisverenigingen voortaan vergoed door de zorgverzekeraars. Helaas werd hierbij ook de verregaande druk op het verplegend en verzorgend personeel ingevoerd. Zij moeten onder druk van de zorgverzekeraars zo snel en goedkoop mogelijk werken. Daardoor krijgen mensen helaas soms niet de zorg en aandacht die ze nodig hebben en krijgt het verplegend en verzorgend personeel steeds minder zin in hun werk.

Ontdekkingen veranderden het inzicht in de geneeskunde

Door grote indrukwekkende medische en wetenschappelijke ontdekkingen in de loop der tijden veranderde het inzicht van de geneeskundigen gestadig. Grote bijdragen hieraan werden geleverd door uitvindingen zoals de microscoop in 1595; de ontdekking van micro-organismen (‘kleine diertjes’) in 1676, de ontdekking van bacteriën in 1859 en virussen in 1889 als verwekkers van ziektes en epidemieën, de ontdekking van vitamines en vele anderen. Nieuwe kennis over hygiëne en bacteriën had als resultaat dat er o.a. veel minder vrouwen stierven door kraamvrouwenkoorts, door simpelweg het grondig wassen van de handen. En dat er veel minder mensen stierven na operaties. Dit omdat operatiekamers, de huid van patiënten, artsen en verpleegkundigen, de kleding en instrumenten bacteriearm gemaakt werden door ontsmettende middelen.
De diagnostiek verbeterde sterk door de vele onderzoeken, door sectie, de kennis over biologische en scheikundige processen en het met elkaar vergelijken van zieke organen en weefsel. En laten we die arme dieren niet vergeten (en bedanken) voor hun verschrikkelijke lijden tijdens vivisectie ('het levend ontleden').
Er werd steeds meer apparatuur ontwikkeld, zoals voor oogheelkundige (rond 1850), bloeddrukmeting (rond 1890). De ontdekking van antistoffen in 1890 leidde tot de serumtherapie. De ontdekking van de röntgen- (in 1895) en radiumstralen (in 1898) maakten de weg vrij naar de ons zo bekende ziekenhuisafdeling ‘Radiologie’.
Er werden altijd al allerlei extracties en dampen gebruikt om mensen zo pijnloos mogelijk te kunnen opereren. De verdovende werking van ether werd al in 1525 ontdekt en de verdovende werking van lachgas al in 1799, toch werden deze middelen pas rond 1846 gebruikt als narcosemiddel. (Lachgas was tussen 1800 en 1845 trouwens te vinden als attractie op de kermissen). Met de baanbrekende ontdekking van penicilline in 1928 werd een grote stap voorwaarts gezet in de strijd tegen infectieziektes. Penicilline ligt aan de basis van de hedendaagse antibiotica...
En niet te vergeten, de ontdekking van het vaccineren.

Koepokvaccinaties ‘het dierbaarste voorwerp van de staat’

Melkmeisjes raakten nooit besmet met pokken. Dit kwam omdat zij geïnfecteerd waren geweest met de milde en ongevaarlijke koeienpokken. In 1796 werd door de Engelse arts Edward Jenner aangetoond dat een infectie met het koepokvirus mensen beschermde tegen de pokken. (In India en China waren ze hier al lange tijd mee bekend). Eerst werden mensen geadviseerd om zich maar bewust te laten besmetten met koepokken, later ging men over tot het inenten met koepokken.
Het waren de Fransen tijdens de Bataafse Tijd die er voor zorg droegen dat vaccineren tegen de pokken een overheidstaak werd. De koning van Nederland, Lodewijk Napoleon, vond de koepokvaccinaties ‘het dierbaarste voorwerp van de staat’. Zijn opvolgers zetten daarna de grote vaccinatiecampagnes voort. Alle inwoners konden gratis gevaccineerd worden. En dit alles met groot succes want in 1980 werd verklaard dat er geen pokken meer bestaan op de wereld.
Louis Pasteur (scheikundige en bioloog) ontdekte de naar hem vernoemde techniek van pasteuriseren. Dit proces van verhitting vernietigt bacteriën in aan bederf onderhevig voedsel. In die tijd dacht iedereen nog steeds dat je ziek werd door het inademen van de stank van verrotting. In 1859 toonde Pasteur met een simpel experiment aan dat ziektes ontstaan door in de lucht zwevende bacteriën. Daarna vond hij bij toeval uit dat bacteriën, die gedurende een lange tijd gekweekt worden, slechts milde symptomen veroorzaken. Hij legde zich in het begin toe op de ontwikkeling van vaccinaties tegen infectieziektes bij schapen en kippen. Later injecteerde hij een ten dode opgeschreven kind met een nooit eerder uitgeprobeerd, door hem ontwikkeld vaccin tegen hondsdolheid. Hij redde hiermee het leven van het kind en later het leven van vele andere mensen. De weg was nu gebaand voor het ontwikkelen van vaccinaties van vele andere ziektes.

Vaccinatie tegen voorkombare ziektes

Het vaccineren tegen besmettelijke ziektes heeft miljoenen levens gespaard en is één van de redenen waarom mensen een steeds hogere leeftijd behalen. Het in 1957 opgerichte Rijksvaccinatieprogramma zorgde tot voor kort voor een hoge vaccinatiegraad van meer dan 95% in ons land. Bij 95% kan je spreken van groepsimmuniteit. Gevaccineerde mensen hebben dan een verwaarloosbare kans op het krijgen van ernstig besmettelijke ziektes. Mensen waren er vroeger trots op om hun kinderen te kunnen laten vaccineren en deden dit massaal. Vaccineren deed je immers niet alleen voor jezelf maar ook voor anderen. Onze vaccinatiegraad en groepsimmuniteit werd eens internationaal geroemd. Het DKTP (Difterie, Kinkhoest, Tetanus en Polio) vaccinatieprogramma zorgde ervoor dat de ernstige ziekte polio (kinderverlamming) met zijn vaak akelige restverschijnselen nagenoeg uitgeroeid is in ons land. In 1976 startte het Rijksvaccinatieprogramma tegen de mazelen en zorgde ervoor dat deze zeer besmettelijke ziekte nog maar weinig voorkomt in ons land. Voor die datum kregen jaarlijks honderdduizenden kinderen mazelen. Ondanks deze jarenlange inzet en de fantastische resultaten die behaald zijn wordt de vaccinatiegraad in ons land steeds lager en ligt nu ruim onder 90%. De groepsimmuniteit neemt af en het risico op uitbraken, dus de kans om besmet te raken, neemt toe. Vooral bij pasgeboren baby’s kunnen deze ziektes ernstige gevolgen hebben en kunnen zelfs tot de dood leiden. Dit komt omdat zij pas met 14 maanden hun eerste vaccinatie kunnen krijgen tegen bof, mazelen en rode hond (BMR). Kinderartsen maken zich grote zorgen en adviseren ouders dringend hun kinderen te laten vaccineren tegen deze voorkombare ziektes. Ook voor de ouderwordende mens zijn er vaccinatie programma’s beschikbaar. Hun immuunsysteem verzwakt met de jaren waardoor zelfs gezonde en actieve 65+sers een verhoogd risico lopen. Zij worden ieder jaar uitgenodigd voor o.a. de griepprik.

Vaccineren is het slachtoffer geworden van het eigen succes

Onlangs waren er verscheidene lokale uitbraken van mazelen en officieel geldt er momenteel een kinkhoest epidemie in ons land. Helaas zijn er ook al een paar nog niet gevaccineerde baby’s aan kinkhoest overleden. Kinkhoest wordt niet veroorzaakt door een virus maar een bacterie. Vaccineren helpt niet goed tegen verspreiding van kinkhoest, maar beschermd wel tegen ziek worden. Wat kinkhoestbesmettingen betreft zijn we nu weer op het niveau gekomen van 1963, het jaar dat men met vaccineren begon. Na de Coronapandemie twijfelen steeds meer mensen aan het nut van vaccinaties en laten hun kinderen daarom niet meer vaccineren. Mensen weten en beseffen tegenwoordig niet meer wat voor gevaarlijke ziektes kinderverlamming, mazelen, kinkhoest en rode hond zijn. Ze horen er niets of niet veel meer over, dus ja, waarom moet er dan nog gevaccineerd worden. Je kan dus eigenlijk spreken dat het vaccineren tegen ziektes het slachtoffer is geworden van het eigen succes. De angst voor bijverschijnselen en andere overtuigingen spelen ook een rol. Ook bij mensen die voor de Coronapandemie nog vóór vaccineren waren is de bereidheid afgenomen. Overtuiging vanuit religie speelt slechts in aantal een kleine rol. De groep die het meest tegen vaccineren is, is overtuigd dat het lichaam een zelfgenezend vermogen bezit en geen vaccinaties nodig heeft.

Eens zo gewaardeerde vaccinatiecampagnes worden gezien als ‘gedram’

Een andere reden is dat de mensen geen vertrouwen (meer) hebben in de overheid en de farmaceutische industrie. Vooral het RIVM, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu wordt door velen gewantrouwd. De eens zo gewaardeerde vaccinatiecampagnes en bevolkingsonderzoeken worden door veel mensen tegenwoordig meer en meer gezien als ‘gedram’ en verregaande bemoeienis van de overheid. Mensen maken zelf wel uit of ze zich en hun kinderen laten vaccineren of niet. En maken zelf wel uit of ze mee doen aan bevolkingsonderzoeken. Veel mensen vertrouwen de informatie gegeven door het RIVM niet en zoeken op de social media aanvullende informatie op. Zij hechten vaak meer waarde aan de ‘kennis’ van de influencers dan aan de kennis van wetenschappers en medici die er voor gestudeerd hebben. Helaas bevat de informatie op de ‘socials’ ook vaak pure desinformatie en is deze regelmatig gebaseerd op complottheorieën. Gelukkig maken allerlei onderzoeken ook weer korte metten met rondwarende desinformatie. Zoals bijvoorbeeld een groot Deens onderzoek in 2019 dat bewees dat vaccineren helemaal geen autisme veroorzaakt.

Misstanden en machtsmisbruik door eigenaars van ziekenfondsen

Al in de 16e eeuw bestonden er voorlopers van ziekenfondsen, de zogenaamde ‘gildenbussen’. Gilden waren een soort van beroepsverenigingen. Gildeleden konden gezamenlijk geld in een ziekenkas stoppen en zichzelf zo verzekeren om niet in armoede te vervallen als ze door ziekte niet konden werken. Met geld uit de ‘gildebus’ konden artsen en medicijnen betaald worden. Soms waren er ook ziekengeld en begrafeniskosten meeverzekerd. Tijdens de Franse bezetting verdwenen de gilden en zo ook de ‘gildenbussen’. Aan het eind van de 18e eeuw werden de eerste ziekenfondsen opgericht door particuliere commerciële ondernemingen. Deze ondernemingen richtten zich hoofdzakelijk op de minder bedeelde mensen. Zo kon deze groep zich verzekeren om in tijden van ziekte niet terug te hoeven vallen op de armenzorg van kerk of gemeente. De laagstbetaalde werknemers mochten lid worden. De mensen met een hoger inkomen moesten hun eigen ziektekosten betalen. Het premiegeld werd wekelijks door bodes opgehaald. Helaas stonden verzekerden soms machteloos tegen misstanden en machtsmisbruik van de eigenaars van de ziekenfondsen en hun personeel.

De regering wijst een verplichte zorgkostenverzekering af

De stijging van het grote aantal van armlastige mensen in Nederland in de 18e en 19e eeuw was verontrustend. In 1847 werd in Amsterdam een Algemeen Ziekenfonds zonder winstbejag opgericht, bestuurd door de medewerkers. In navolging daarvan werden er in andere steden ook ziekenfondsen zonder winstbejag opgericht.
In 1870 werd er door geneeskundige inspecteurs van staatstoezicht gepleit voor een sanering van het ziekenfondswezen en voor de invoer van een verplichte zorgkosten verzekering en dit onder overheidstoezicht. Deze plannen werden door de regering afgewezen. In deze periode werden er door geneeskundigen 'doktersbussen' opgericht voor de onbemiddelde patiënten. Deze hadden een heel eenvoudige structuur, zonder veel reglementen, de dokter was de baas. In het begin van de vorige eeuw was er in Nederland een complex systeem van meer dan 650 ziekenfondsen ontstaan. Van onderlinge samenwerking was geen sprake. In 1903 werd door minister-president Abraham Kuyper een wetsvoorstel ingediend. Het idee daarachter was; de verzekering van ziekengeld verplicht te stellen om op die manier een zo goed en compleet mogelijk pakket medische zorg te kunnen aanbieden. Helaas werd er niets met dit voorstel gedaan omdat het kabinet viel voor dit baanbrekende wetsvoorstel besproken werd.

De verplichte zorgverzekering was een Duits initiatief

Aan het begin van de 2e wereldoorlog was ongeveer tweederde van onze bevolking op de een of andere manier verzekerd tegen medische kosten. Het waren de Duitsers die tijdens de bezetting in 1941 een zorgverzekering voor alle Nederlanders verplicht stelden. Vanaf het moment dat dit Ziekenfondsbesluit van kracht werd moest iedereen met een inkomen beneden de ‘ziekenfondsgrens’ (3000 gulden per jaar) zich verplicht aanmelden bij een ziekenfonds. Deze inkomensafhankelijke verzekering werd gefinancierd uit de premies betaald door werknemers en werkgevers. De verzekerden konden een beroep doen op ziekenhuisverpleging, specialistische hulp, tandheelkunde en paramedische zorg zoals fysiotherapie.
Na er jaren voor geknokt te hebben werden nu tandartsen, specialisten en paramedici betaald door de ziektekostenverzekering. Dit ziekenfondsbesluit was een grote verbetering van de gezondheidszorg in Nederland. Na de bezetting werd dan ook besloten dit verplichte zorgverzekeringsysteem te behouden. Het zorgpakket werd aanzienlijk uitgebreid en de ziekenfondsen werden geprofessionaliseerd.
Er vonden vele fusies plaats tussen grote en kleine ziekenfondsen. Wel bleef het verschil tussen particulier- en ziekenfondsverzekerden bestaan. In 1974 werd de discussie geopend of het verschil tussen de particulier- en ziekenfondsverzekerden nog wel wenselijk was. Er werd gesproken over een basis zorgverzekering voor iedereen, ongeacht een hoog of laag inkomen. Dit was echter een onderwerp waar men nog vele jaren niet over uitgesproken was. Verschillende voorstellen daarna strandden. Pas in 2006 verviel, met het in werking treden van de nieuwe Zorgverzekeringswet, het verschil tussen ziekenfonds en particulier.
In 2008 werd het betalen van ‘eigen risico’ ingevoerd. Als dit ‘eigen risico’ volledig betaald is, wordt de rest van de kosten van dat jaar vergoed door de zorgverzekeraar. Was de eigen bijdrage eerst €150, sinds 2016 is dit €385.

Beveridge, de architect van onze verzorgingsstaat

Al in het begin van de 2e wereldoorlog vonden er gesprekken plaats over hoe de overheden van de Europese landen na de oorlog de ‘gewone man’ kon beschermen tegen crisis en werkloosheid. Het enige en juiste antwoord was volgens de Britse William Beveridge; ‘freedom from want’ / ‘vrijwaring van gebrek’. In 1942 presenteerde hij zijn ‘Beveridge’ rapport, een stelsel van sociale zekerheden die ondersteuning boden aan mensen in moeilijke omstandigheden. Beveridge wordt met zijn visie gezien als de architect van onze verzorgingsstaat. Het moest een stelsel worden dat een basis onder het menselijk bestaan zou leggen. Alleen dàn kon verwacht worden dat ‘men’ zich beschaafd zou gedragen. Prachtige woorden maar dit systeem van zorg en veiligheid had meer te maken met eigen belang van de regerende elites dan met naastenliefde en bezorgdheid over minder bedeelde burgers. De eerste wereldoorlog had een definitief eind gemaakt aan het aristocratische wereldbeeld (en een eeuw van vrede) en het pacifisme van de socialisten had plaats gemaakt voor revolutionaire utopieën (wensdromen, een ideale wereld die niet bereikt kan worden, een onmogelijke werkelijkheid).
De regerende elite was doodsbenauwd voor totalitaire ideologieën zoals het communisme, het nationaalsocialisme en het fascisme. Zij beredeneerde dat als alle burgers konden vertrouwen op een wettelijk fundament van sociale zekerheid, zij waarschijnlijk beter weerstand konden bieden aan de lokroep en de propaganda van totalitaire ideologieën. (Bij totalitarisme is de gehele maatschappij tot in de diepste geledingen ondergeschikt gemaakt aan het staatsidee). Zij hadden veel geleerd van de gevolgen ontstaan door de enorme armoede en economische crisis in Duitsland (mede ontstaan door de herstelbetalingen die het land moest doen na de 1ste wereldoorlog). Al die ellende had in Duitsland een ware voedingsbodem gelegd voor de opkomst van het nationaalsocialisme.

‘Trekken van Drees’

De Nederlandse regering zetelde tijdens de 2e wereldoorlog in ballingschap in London. Het Beveridge rapport werd hen als het ware in de schoot geworpen. Er werd opdracht gegeven uit te zoeken of er in Nederland zo’n nationaal stelsel van collectieve verzekeringen en sociale wetgeving kon worden ingevoerd. In 1945 werd verkondigd dat dit tot de mogelijkheden behoorde, maar dan wel onder strenge criteria en controle. Het mocht mensen niet al te gemakkelijk gemaakt worden om gebruik van voorzieningen te kunnen maken. Ze moesten vooral zelf verantwoordelijk blijven voor hun eigen welzijn. Alleen als ze dat echt niet meer konden zouden zij een beroep op de voorzieningen kunnen doen. Het stelsel moest te allen tijde een impuls geven, zodat men zo snel mogelijk de verantwoordelijkheid voor het eigen leven weer op zich kon nemen en voor het eigen inkomen kon zorgen. (Deze woorden hoorden we later bijna geheel weer terug in de (eerste) troonrede van koning Willem Alexander in 2003). Het stelsel van collectieve verzekeringen en sociale wetgeving werd lange tijd ten onrechte aangeduid als welvaartsstaat. Maar dit vindt zijn oorsprong in de verkeerde vertaling van het Engelse woord ‘welfare’ dat niet welvaart betekent, maar welzijn en steun. Nederland verkeerde kort na de oorlog in grote armoede. In 1947 werd in Nederland de verzorgingsstaat officieel ingevoerd door de toenmalige minister van Sociale Zaken Willem Drees met de noodvoorziening voor ouderen, het zogenoemde ‘Trekken van Drees’. (Een verzorgingsstaat is een aanduiding van een bestuurlijk systeem waarin een land in meerdere of mindere mate de verantwoordelijkheid neemt voor het welzijn van zijn burgers in kwesties van armenzorg, gezondheidszorg, onderwijs, werkgelegenheid en sociale zekerheid).

De gasbel in Groningen bekostigde grotendeels onze verzorgingsstaat

Daarna ging het snel met de invoering van welzijnswetten. 1956 werd vervolgens de Gezondheidswet ingevoerd en in 1957 de aanvulling van de ziekenfondsverzekering voor 65+ers, de zogenaamde ‘bejaardenverzekering’. De Algemene Bijstandswet uit 1965 zorgde ervoor dat iedereen die niet kon voorzien in eigen noodzakelijke bestaanskosten recht had op een geldelijke uitkering en dit niet langer in natura, (betalingen doormiddel van producten of diensten, zonder tussenkomst van geld.)
De gemeenten draaiden nu op voor de kosten van het verblijf in een verzorgingstehuis, als men dat niet zelf kon betalen. In 1967 werd de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten van kracht. In de jaren zestig maakte de overheid van het stelsel van collectief welzijn van burgers steeds meer een programma, dat moest worden vervolmaakt. De uit nood geboren verzorgingsstaat werd meer en meer een ideologie waarin het welzijn van burgers gegarandeerd en bevorderd moest worden. (Mark Rutte noemde de ideeën uit de jaren zestig ‘een geluksmachine’).
De ontdekking van de gasbel in Groningen en de mega opbrengsten die daar uit voortkwamen werden een grote bron van onze welvaart en bekostigde grotendeels onze verzorgingsstaat. Er was voldoende geld voor professionele zorg. Er werd zelfs vaak veel te veel zorg gegeven. Mensen met een geestelijke, lichamelijke of verstandelijke handicap werden in grote zorginstellingen geplaatst, vaak prachtig gelegen in de bossen, maar wel ver weg van de bewoonde wereld. Het werd in die tijd als normaal gezien als een pas gepensioneerde, die nog uitstekend helemaal voor zichzelf kon zorgen, in een bejaardenhuis ging wonen en ging uitrusten van het harde werken. Er woonden daardoor mensen in bejaardenhuizen die kerngezond waren, of slechts een lichte zorgvraag hadden. Maar het leven in de bejaardenhuizen had ook een keerzijde. Het maakte soms ook dat bewoners langzaamaan 'indutten’ en steeds afhankelijker werden van de zorgverlening. We weten nu dat het contact met andere generaties dit soort van isolatie vervreemding, lichamelijke en geestelijk achteruitgang met zich mee kan brengen. Tot het kabinet Den Uyl (1973-1977) bestond de ambtelijke top vooral uit juristen die zich bezighielden met keurige wet- en regelgeving. Daarna werd de ideologie en het nog meer omvattende idee van ‘de maakbaarheid van de samenleving’ bijna haast verheerlijkt en kwamen er steeds meer sociaal wetenschappers aan te pas, die zich voortdurend de hersens deden kraken om programma’s te ontwikkelen om de samenleving op een hoger niveau te brengen. Maar de gezondheidszorg ging op deze manier ook steeds meer geld kosten... Dus moest er bezuinigd worden...

De verzorgingsstaat heeft zijn beste tijd gehad

Het beleid waarin de staat steeds meer het geluk van burgers in haar greep had gekregen was wel gedoemd ten onder te gaan. Het strookte absoluut niet met het, op het kapitalistische model gebaseerde, systeem van marktwerking. Kapitalisme is nu eenmaal een economisch systeem dat alleen maar draait om het verdienen van zoveel mogelijk geld en zo weinig mogelijk bemoeienis van de overheid. Zo is nu het ‘zo lang mogelijk zelfstandig blijven’ de hoeksteen geworden van het huidige ouderenbeleid. In de eerste troonrede van Willem Alexander in september 2013 werd voor het eerst gesproken over het begrip ‘participatiesamenleving’. De koning verwoordde hiermee dat de verzorgingsstaat zijn beste tijd had gehad.
‘De klassieke verzorgingsstaat gaat langzaam maar zeker plaatsmaken voor de participatiesamenleving waarin van iedereen die dat kan, verwacht wordt dat hij verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar eigen leven en voor zijn of haar omgeving’ . Vooral het woord ‘klassiek’ in de troonrede is opvallend, aangezien de verzorgingsstaat pas in 1947 zijn intrede deed. (Deze woorden zijn nagenoeg geheel terug te vinden in de uitkomst van het onderzoek naar de invoering van de ‘verzorgingsstaat’ in 1945). In 2013 werd door het kabinet Rutte II besloten fors te gaan bezuinigen op de zorg... en dit vooral op de langdurige zorg...

Ouderen willen als volwaardig lid meedraaien in de maatschappij

Veel bejaardenhuizen, verzorgingshuizen en verpleeghuizen werden gesloten. Veel zorg werd daardoor weer op de schouders van familie en het sociale netwerk gelegd. Ook werd de indicatie, de toegangseis, voor opnames in een verpleeghuis omhoog gebracht, moeilijker gemaakt. Ook een verzorgingshuis kwam je echt niet makkelijk meer in, ook niet tijdelijk. Thuiszorg moest voortaan een groot deel van de zorg gaan opvangen. Te beginnen met een gesprek ‘aan de keukentafel’, waar bekeken werd welke ‘zinnige’ zorg, zoals men dat destijds noemde, nodig was. (Momenteel wordt trouwens door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en het zorgveld niet langer meer gesproken over ‘zinnige’ zorg maar over ‘passende’ zorg). Al deze bezuinigingen getuigen niet echt van een vooruitziende blik. Zo wist men tien jaar geleden heus wel dat het aantal (kwetsbare) ouderen in ons land groeiende was. Tien jaar geleden wist men ook heus wel dat er dan juist meer zorg nodig zou zijn. Het was en is ook zeker wel een wens van de meeste ouderen om zo lang mogelijk zelfstandig te blijven en als volwaardig lid mee te draaien in de maatschappij. We weten ondertussen allemaal wel dat actief blijven positieve invloed heeft/kan hebben op onze gezondheid en men daardoor minder afhankelijk wordt van (professionele) zorg. Zelfs met een achteruitgaande gezondheid, zelfs met chronische en ernstige ziektes, zoals dementie, willen mensen het verhuizen naar een verpleeghuis meestal zo lang mogelijk uitstellen. Maar soms gaat zelfstandig wonen (tijdelijk) simpelweg niet (meer). Door al de bezuinigingen is er een groot gat ontstaan tussen thuis blijven wonen en opgenomen worden in een verpleeg- of verzorgingshuis. Een grote groep mensen komt hierdoor in de knel te zitten, tussen wal en schip. Ze kunnen te goed zijn voor een verpleeghuis, maar te slecht om zelfstandig te blijven wonen in hun eigen huis. Ze moeten dan noodgedwongen op zichzelf blijven wonen of ze worden op een lange wachtlijst gezet. Helaas gaat hun gesteldheid ondertussen vaak alleen maar achteruit. Het aantal eenzame ouderen in Nederland is hierdoor ook dramatisch gestegen. Met deze bezuinigingen is al helemaal niet nagedacht over een ‘passende’ tussenvorm van ouderenhuisvesting. Ouderen zijn vaak heel goed geholpen met een ‘passende’ en lichte vorm van verzorging, in een ‘passende’ woning, met zorg in de nabijheid in de buurt, of (tijdelijk) in een verzorgingshuis, met ‘passende’ zorg op maat.

Meer geld uitgegeven aan zorg, toch sprake van een enorme bezuiniging

De zorg in ons land wordt almaar duurder, dat is ook best begrijpelijk. Lonen stijgen, het inwonersaantal in Nederland groeit al maar door en de bevolking wordt steeds ouder. Ook moet er veel geld geïnvesteerd worden in allerlei nieuwe technieken en daarbij behorende apparatuur. Er gaat ieder jaar door al deze stijgende kosten wel meer geld naar de zorg, maar in feite wordt er steeds minder geld in de zorgverlening zèlf geïnvesteerd. Logischer zou zijn dat er dan juist meer geld naartoe gaat en niet minder, zoals nu het geval is. Het is best verwarrend allemaal, maar al wordt er dus meer geld uitgegeven aan de zorg, toch is er sprake van een enorme bezuiniging. Hoeveel budget er uitgegeven wordt aan de zorg is toch echt een politieke keuze. Op grond van de bezuinigingen moesten er allerlei ‘akkoorden’ gesloten worden. Voor ziekenhuizen, fysiotherapeuten en zorginstellingen zijn er krappe maximale en vastgestelde budgetten afgesproken. Is dat maximum bereikt, ja helaas... pindakaas...
Door al die ontoereikende tarieven, stijgende kosten en bezuinigingen als gevolg van het kabinetsbeleid hebben ziekenhuizen en organisaties grote zorgen over hun financiële situatie. Er zijn zelfs ziekenhuizen failliet gegaan. Dit o.a. door inschattingsfouten, de dominante marktpositie en de gunfactoor van een zorgverzekeraar en door de concurrentie van andere ziekenhuizen.

Een paar keer een half uurtje zorg, de rest van de dag alleen op bed

Door bezuinigingen kan minder verzorgend en verplegend personeel ingezet worden, wat weer langere wachttijden tengevolge heeft. Maar bezuinigingen hebben ook grote invloed op het personeel zelf. Het zorgt ervoor dat zij ernstig onder druk staan. Velen van hen verlaten daardoor de sector. En dat niet alleen omdat het werk te zwaar geworden is, maar ook omdat ze het nog verre van leuk vinden om zo te moeten werken. Ze kunnen geen persoonlijke aandacht meer bieden, hebben geen tijd meer voor een praatje. Alles moet op de minuut verantwoord worden. Als er geen kinderen of andere mantelzorgers in de directe omgeving wonen, krijgen zieken misschien wel een paar keer per dag een half uurtje zorg, maar voor de rest van de dag liggen ze misschien wel helemaal alleen op bed. Het verzorgend en verplegend personeel ziet dit soort toestonden wel en is zich echt wel bewust van het feit dat ze belangrijk zijn. Maar ze raken gefrustreerd en zijn niet langer gelukkig in hun beroep. Het druist in tegen hun ‘roeping’.
Ook hebben ze vaak weinig werkuren en dan ook nog eens verspreid over veel dagen. Hun loon is laag, waardoor ze vaak grote moeite hebben om rond te komen. Dit alles speelt een grote rol in de enorme personeelstekorten. Gelukkig zijn, na een periode van veel protest, door middel van een amendement (een wijziging van een wetsvoorstel door de Tweede Kamer) de voorgenomen bezuinigingen van 2024 op de ouderen- en gehandicaptenzorg teruggedraaid.

Negatieve effecten op leven en gezondheid van de mantelzorger

De zorg richt zich dus steeds meer op de zelfredzaamheid van de zorgvrager. Het ideale beeld is dat mensen zo lang mogelijk thuis blijven wonen, met in het achterhoofd het ideale plaatje; mantelzorgers, kinderen, buren, bekenden en vrijwilligers die zo veel mogelijk de zorgtaken op zich nemen. Als het niet anders kan, dan... professionele zorg, dagbehandeling, ketenzorg en casemanagement. Het is trouwens vrij normaal geworden dat contacten met zorgverleners verlopen via beeldbellen op een tablet. En medicijnen gecontroleerd worden nadat er foto’s zijn gemaakt en doorgestuurd. In de praktijk levert dit ideale beeld best veel problemen op. Lief hoor die buurvrouw die de boodschappen doet en voortaan wel kookt zodat de maaltijdvoorziening niet meer hoeft. Lief hoor die kinderen die proberen dagelijks langs te komen. Maar hoe houden zij het allemaal vol, zeker als dit een langere periode betreft. Hoe moet je deze zorgtaken combineren met werk, met kinderen of met een grote afstand die afgelegd moet worden en het feit dat je overdag niet beschikbaar bent. Mantelzorgers zelf kunnen ook overbelast raken en dat kan weer negatieve effecten hebben op hÚn leven en gezondheid. Er kunnen emotionele problemen en/of fysieke overbelasting bij hen ontstaan. In het ergste geval heeft de mantelzorger zelf ook hulp nodig en krijgt de zorgvrager niet meer de hulp die hij of zij nodig heeft. Meer dan eens wordt dit probleem door niemand opgemerkt.
In Nederland zijn meer dan 5 miljoen mantelzorgers (1 op de 3 mensen). Door de vergrijzing zal dit aantal naar verwacht wordt alleen maar toenemen. Er zijn nu weer allerlei organisaties in het leven geroepen die zich op hun beurt weer inzetten voor het welzijn van de mantelzorgers.

‘Verkeerde bed’ problematiek is groot probleem voor ziekenhuizen

Jaarlijks houden 300.000 vooral ouderen zonder noodzaak een ziekenhuisbed bezet. Dat zijn er 700 per dag en zo gemiddeld vijf dagen. De afdelingen Spoed Eisende Hulp in de ziekenhuizen worden al jaren overspoeld door mensen die niet echt een medisch noodgeval zijn. Ook kunnen patiënten die na een operatie geen medische ziekenhuiszorg meer nodig hebben, maar bijvoorbeeld door therapeutische zorg niet ontslagen worden omdat er geen passende ‘vervolgzorg ’ voor hen is. Wat ze allemaal met elkaar gemeen hebben is, dat ze niet naar huis kunnen en noodgedwongen langer in het ziekenhuis moeten verblijven. Er is voor hen (nog) geen plek in verpleeghuizen of revalidatiecentra e.a., of er is geen passende thuiszorg voorhanden. Voor ouderen is het verblijf in een ziekenhuis helemaal niet geheel zonder risico’s omdat de kans op infecties en ontstekingen voor hen groot is. Ook wordt het verblijf in een ziekenhuis door hen vaak als zeer heftig ervaren. Mensen raken verward en hun conditie gaat sterk achteruit door het lange stil liggen. Het overheidsbeleid is dan wel ‘zo kort mogelijk verblijven in een ziekenhuis’, maar bij de instellingen die de ‘vervolgzorg’ voor hun rekening moeten nemen is al jarenlang sprake van ernstige capaciteitsproblemen. Dat komt omdat er bij deze instellingen niet voldoende plaatsen voor deze patiënten beschikbaar zijn door de bezuinigingen in de zorg en de grote personeelstekorten. Door personeelstekorten kunnen er ook geen extra bedden bijkomen. Deze ‘verkeerde bed’ problematiek levert voor de ziekenhuizen grote problemen op. Omdat bedden langer bezet blijven wordt de doorstroom ernstig gestagneerd. De bedden kunnen niet ingezet worden voor patiënten die wèl medische ziekenhuiszorg nodig hebben. Operaties moeten daardoor zelfs meer dan eens uitgesteld worden. Op een gegeven moment moeten deze patiënten toch echt het ziekenhuis uit. En als er dan nog steeds geen plek gevonden is bij de ‘vervolgzorg’ wordt de zorg voor deze patiënten vaak onder grote druk bij mantelzorgers neergelegd, bij familieleden, bekenden, buren of vrijwilligers.

Hoe meer operaties, hoe meer scans, hoe meer geld

Deskundigen waarschuwen al lange tijd dat de zorg volledig vastloopt als er niets verandert. Er wordt zelfs gesproken van een permanent ‘zorginfarct’. Het is zeker niet overal kommer en kwel. Op vele plaatsen in het land wordt door organisaties naar allerlei oplossingen gezocht en wordt er fantastisch samengewerkt om de problemen op te lossen. Er lopen ook allerlei proefprojecten met positieve uitkomsten, maar helaas worden deze nog niet structureel gefinancierd en blijven als het ware steken als experiment en pilot. Maar aan de oorzaak, het zorgsysteem dat aan alle kanten rammelt, wordt nog steeds niets veranderd. Ons zorgstelsel wordt in de weg gezeten door wetten en regels. Een goed voorbeeld hiervan zijn de bekende ‘kruisjeslijsten’, als je daar niet precies aan voldoet val je buiten de boot. Het systeem veranderen is niet zo één, twee, drie gebeurd. Er zal in ieder geval veel ‘vervolgzorg’ bij moeten komen. Zeker met de toenemende vergrijzing in ons achterhoofd. Wat zou het toch fijn zijn dat er naar mensen geluisterd wordt en dat er aan hen ‘passende’ zorg gegeven kan worden. Dat artsen ook betaald worden als ze ‘alleen maar’ met patiënten praten, zonder ingrepen te doen. Dat het ‘beter niet opereren’ niet betekent dat ziekenhuizen daardoor minder geld krijgen.
Een van de zaken die absoluut veranderd moet worden in de zorg is het huidige betaalsysteem, de ‘productieprikkel’, de marktwerking in de zorg. Al jaren zorgt deze ‘productieprikkel’ ervoor dat bijvoorbeeld ziekenhuizen, of ze nu willen of niet, worden gestimuleerd om zo veel mogelijk handelingen te plegen. Ze worden immers betaald naar verrichtingen, dus hoe meer operaties, hoe meer scans, hoe meer geld ze krijgen. Ziekenhuizen moeten tegenwoordig met elkaar concurreren om patiënten binnen te halen. Ze moeten simpelweg wel doen aan ‘productiedenken’ want anders krijgen ze hun begroting niet meer rond, draaien ze verlies en kunnen dan weer minder personeel in dienst nemen en kunnen zelfs failliet gaan......

‘Ja, zo zijn de regels nu eenmaal, dan zegt u de operatie maar af’

En dan wil ik nu ‘effe mijn ei kwijt’. Ik heb onlangs mijn tweede knieprothese ingebouwd gekregen. Alles goed met me hoor, mijn been is weer recht en ik loop weer bijna als een kievit. Hoe dat allemaal gegaan is heeft mij er toe gebracht om me eens in de Nederlandse gezondheidszorg te verdiepen en om dat alles maar eens op te schrijven. Ik had dus te horen gekregen dat een knieoperatie nodig was. Ik wist zelf al wat voor pijn en ellende ‘een nieuwe knie krijgen’ allemaal met zich meebrengt, maar besloot toch maar voor een operatie te gaan. In het ziekenhuis waar ik behandeld werd kon ik niet geopereerd worden. Omdat daar er een wachttijd van anderhalf tot twee jaar was. Na een doorverwijzing naar een ziekenhuis buiten mijn woonplaats en na een aantal telefonische gesprekken was ik behoorlijk opgelucht. Dit omdat ik te horen had gekregen dat er ruim voor de operatie gezocht zou worden naar ‘passende vervolgzorg’ en ik me geen zorgen hoefde te maken. Ik maakte me namelijk ernstige zorgen, want ik woon in een vooroorlogse woning met drie steile gedraaide trappen en ik woon alleen. Bij mijn eerste knieoperatie was de ‘vervolgzorg’ helemaal fout gegaan. Gelukkig, toen de nood aan de man was, werd ik geholpen door een goede vriend. Pas na anderhalve maand was ik dusdanig genezen dat ik mijn trappen thuis weer veilig op en af kon.
Het door het ziekenhuis beloofde ‘ruim van te voren’ gesprek vond pas een krappe week voor de operatie plaats... en ja hoor ... daar was de bekende kruisjeslijst.
Ter plekke werd besloten dat ik de trappen bij mij thuis best wel op en af kon, want alle trappen zijn immers hetzelfde (!). Ik kwam niet in aanmerking voor een indicatie. Ik moest maar een ziekenhuisbed naar boven laten takelen met een hoogwerker en dan kon ik me daarna mezelf wel verder redden. Ik vertelde dat een ziekenhuisbed door het raam niet zou gaan passen. ‘Ja, zo zijn nu eenmaal de regels, dan zegt u de operatie maar af’. ‘Trouwens als u al lang toch weet dat u knieproblemen heeft, dan had u moeten verhuizen naar 'een passende woning’. ‘Dan had u deze problemen nu niet gehad’. Ik vroeg of de persoon wel eens gehoord had van de woningnood...

De enige zorgplaats na de operatie kostte 269 euro per nacht

Was dat nou die beloofde ‘passende zorg’? Ik barstte in huilen uit... Ik kon gaan, met een kopietje van plaatsen waar ik eventueel wel terecht zou kunnen. Ik ben daarna thuis gelijk aan het bellen gegaan. De enige zorgplaats waar ik na de operatie terecht kon lag op 45 minuten afstand rijden per auto en kostte welgeteld 269 euro per nacht. De enige in de buurt waar ik terecht kon had pas na een week of zes plaats en kostte mij ‘slechts’ 169 euro per dag. Ik stond op het punt om de operatie dan maar af te zeggen en maar door te blijven lopen tot ik uiteindelijk volledig invalide zou zijn. Ik was zo boos, zo teleurgesteld, zo ontmoedigd.
Maar ik kreeg gelukkig hulp!!! Aangeboden door Samen 010, een sociale organisatie die ontstaan is vanuit de protestantse kerken in Rotterdam. Ik kon een tijdje logeren in ‘Logeerhuis de Buren’. De operatie kon dus doorgaan--- Ik kwam erg slecht uit de operatie en was zo ziek als een hond, de hele wereld draaide om me heen. Mij was verteld dat ik twee nachten in het ziekenhuis zou blijven. Echter al op de dag van de operatie werd mij verteld dat ik de volgende dag naar huis moest. Ik lag op een zaaltje met drie andere net geopereerde patiënten. Wat een afschuwelijke herrie was het daar. Een continu komen en gaan van het verplegend personeel dat bloeddruk kwam controleren enz. enz. Slapen was niet mogelijk. De volgende dag, direct nadat ik van de infuus was gehaald, werd er aan mijn zieke kop gezeurd en werd er gedramd dat ik toch echt weg moest uit het ziekenhuis. Gelukkig vond de fysiotherapeut dat ik nog een nachtje moest blijven, omdat ik niet op mijn benen kon staan. De volgende ochtend moest ik echt weg…

Zonder ‘de Buren’ was ik waarschijnlijk nog steeds niet geopereerd

Bij ‘de Buren’ kwam ik werkelijk in een andere zorgwereld terecht. Na een warm onthaal kreeg ik een prachtige kamer toegewezen, met een schitterend uitzicht. Ik voelde mij nog steeds erg ziek en had verschrikkelijk veel pijn, maar kon nu eindelijk slapen en uitrusten. Ik voelde me echt welkom. In de kamer stond een ziekenhuisbed en in de badkamer en het toilet waren beugels geplaatst, zodat ik mezelf kon redden. Door de lieve vrijwilligers werd iedere dag het ontbijt, de lunch en het avondeten verzorgd. Er was altijd tijd voor een praatje en een luisterend oor. De kamer werd netjes schoongemaakt en de was werd voor je gedaan. Ik stond, net als in de middeleeuwse gasthuizen als ‘passant’ ingeschreven bij de huisarts om de hoek en niet geheel onbelangrijk,ik kon de bijdrage per dag betalen. Ik kon er ook direct beginnen met revalideren, door met mijn krukken op en neer te lopen in de lange gang… en dat iedere dag een stukje beter. Op hun site staat beschreven
‘Bij De Buren zorgt een team van enthousiaste vrijwilligers o.l.v. van een coördinator voor een rustig, gezellig en comfortabel verblijf’. Dat is echt zo!!!!

Ik ben ‘logeerhuis de Buren’ zo dankbaar, want als zij er niet waren geweest, was ik waarschijnlijk nog steeds niet geopereerd. Met dit fantastische initiatief ben ik met dit schrijven eigenlijk het cirkeltje rond. Ik was na mijn operatie louter afhankelijk van ziekenzorg voortkomend uit medemenselijkheid en naasten-liefde. De bereidheid en het vermogen van al die liefdevolle medewerkers van ‘de Buren’ liet mij in ieder geval zien dat een ander helpen en voor een ander zorgen, nog steeds de kern is van ons mens zijn.

⇒

eindredacteur	hoofdredacteur
Therese Steur	Hans Goosen

economie:	actueel: Adriana
Tjeerd de Boer	Rollingswier


begin	redactioneel	abonnement
doel	netwerk	verklaring
colofon	cultuur	DONATIE