SHOCK DOCTRINE (een boek van Naomi Klein, 2007)
Het verwerpelijke heden, dat is de maatschappij zonder vrije marktwerking volgens de neoliberalen. In het vorige artikel over de utopie van de vrije markt gaf ik aan dat neoliberalisme een politieke vertaling werd van de neoklassieke economische leer van Friedman, Hayek en Becker. Rationele keuzetheorie en vrije markten staan centraal in die leer. Maar ook bij Friedman c.s. zou er meer centraal staan dan een theorie, namelijk het invoeren van De Leer in politieke zin. Daarvoor werd de Chicago School opgericht, door Frank Knight, een marktfundamentalist ook, en werd de Chicago School een kalifaat voor neoklassieken , neoliberalen en neoconservatieven. Achterhuis wees erop dat ‘neocons’ in USA niet te vergelijken zijn met ‘gewone’ conservatieven, die in de lijn van Burke, een afschuw hadden van revolutionaire of anderszins schokkende ontwikkelingen in de maatschappij. De structuur en identiteit van een land, gevolg van langdurige ontwikkelingen en tradities, moet zich geleidelijk of evolutionair verder ontwikkelen . De Neocons verschillen van de neoliberalen dat zij iets meer overheid willen behouden voor onder meer defensie, infrastructuur en binnenlandse veiligheid. Beide stromingen verwerpen de verzorgingsstaat of vakbondsstaat met gereguleerde lonen.
De Chicago School Visie
Om een Missie te verkopen moet je een alles en iedereen overtuigende Visie ontwikkelen. In de jaren ’50 en ’60 gebeurde dat dan ook in Chicago. Als basis van de visie de atomaire staat van individuen. There is not such a thing as society, zei Thatcher als Gelovige. Alles draait om geld verdienen ( ‘cashen’) , maar door vrije marktwerking is er altijd genoeg werk, zij het dat bij groot aanbod de lonen te laag konden worden voor een gezond levensonderhoud. Ander nadeel van geldwolf worden kan zijn : To strive and not to enjoy, aldus Keynes ,1930.Belastingen moeten minimaal worden want is staatsdiefstal voor harde werkers en zeker de rijken! Gevaar echter van Publieke Armoede (bv slechte wegen) naast Private Rijkdom ( ‘gated communities’ voor rijken).
Vervolgens marktfundamentalisme als tweede basis van De Visie, maar hier komen de Chicago Boys direct tot tegenstrijdigheden: ze willen een economie met een minimale staat die alle vrijheid laat aan ondernemingen. Maar de zogeheten corporatist state zal worden bestuurd door een elite van concerns, banken en beleggers en door neoliberalen en neocons. Deze staat heeft een maximale privatisering en deregulering bereikt. Echter, nogal simpel te begrijpen dat concerns, megabanken en grote bellegingsfondsen de vrije werking van markten verhinderen! Oligopolie en Monopoly, dat spel zegt toch genoeg over de winnaar of de grootste die alles beheerst. Maar Friedman zei ooit in zijn Montpelerin Society in Zwitserland dat Business should left alone to govern the world…
Een derde basis voor De Visie is de rationele keuzetheorie, en als je de Utopische Visie van de Chicago School begrijpt, ben je toch gek als je daarvoor niet kiest! Wie wil nou hard werken voor de Belastingdienst ,het woord zegt het al!, laat staan voor uitkeringen en de gezondheidskosten van anderen. In sommige Amerikaanse staten zoals Kansas zijn alle openbare voorzieningen afgeschaft of verkocht, zelfs complete politiebureaus met alle middelen zoals auto’s, honden en een heli.
De Chicago Missie
Eind jaren ’60 was De Visie in grote lijnen ontwikkeld maar hoe konden de Chicago Boys effectieve Missionarissen worden? Een manier was om buitenlandse studenten naar Chicago te krijgen, of andersom, het openen van filialen van de Chicago School ‘Abroad’. Begin jaren 70 komt een goede kans: een coupe door Pinochet in Chili, 1973, tegen de democratisch gekozen socialist Allende en Mede Mogelijk Gemaakt door de Verenigde Staten. Profeet Friedman reisde zelf naar Chili voor adviezen aan Pinochet en voor een filiaal van de Chicago School ,hetgeen hem lukte. Individualisering, Privatisering, Deregulering en Globalisering (= het openen van de Chileense markt voor Amerikaanse bedrijven) werden door het regime met harde hand ingevoerd. De chaos direct na de coup was precies wat de Chicago Boys wilden, het invoeren van hun Missie zonder democratische weerstanden meer in de bevolking! ALDUS WERD DE MISSIE DE SHOCK DOCTRINE! Je kan het ook de ‘blank sheet’ methode noemen, ook van toepassing op personen door hersenspoeling, je wist al het oude weg en begint met een schone lei, met het invoeren van De Missie. In 1975 zal Friedman zich in eigen land moeten verantwoorden voor zijn samenwerking met het regime, maar in 1976 kreeg hij de nobelprijs in de economie en kon zijn bestaan als Godfather beginnen..
Een wereld volgens de Chicago School?
In de jaren ’80 geraakte een aantal ontwikkelingslanden in Afrika en Latijns Amerika in ernstige schuldencrises nadat zij daarvoor grote leningen waren aangegaan met vooral Westerse banken. Nou konden zij rekenen op financiële steun van de IMF en Wereldbank, mits zij akkoord gingen met de Structural Adjustment Programs, die heel simpel, neerkwamen op de Visie van de Chicagoschool. Ik ga in dit artikel niet in details treden maar in die IMF schuldenlanden werd vaak een ravage aangericht in openbare voorzieningen en werd er ook wel extra welvaart gecreëerd, maar op beperkte schaal van nut voor de plaatselijke bevolking. De winsten door concerns kon worden meegeteld bij het BNP van het moederland, in plaats van het land van productie of handel. Steeds leek de Chicago Missie te werken: Crisis of Chaos? Shock Doctrine!
Een voorlopig hoogtepunt wordt bereikt in 1989 als de Washington Consensus wordt opgericht, een soort kerk waarin de neoklassieken, neoliberalen en neocons onderdak vonden. Vervolgens valt de Berlijnse Muur, die –let wel- voor veel Europeanen de betekenis had van hereniging van werelden die door het IJzeren Gordijn c.q. de Muur gescheiden waren tot begin november 1989. Voor de Washington Consensus had de Val van de Muur een geheel andere betekenis; na het instorten van het Sovjet Communisme was de geschiedenis Voltooid, zo jubelde Fukoyama, en bleef de Chicago Visie over als overwinnende ideologie. There Is No Alternative (TINA) en dat alternatief werd door links vanaf 1989 inderdaad niet ontwikkeld. Achterhuis toonde aan dat het samengaan van de PvdA en VVD tot PVVDA een sluipend proces richting neoliberalisme werd. En als bij alle Missies wordt bijvoorbeeld de Missie van Rutte en Samson zo dwingend gebracht dat zij kwaad werden op de kiezers, nota bene na een grote verkiezingsnederlaag!
Is de Shock Doctrine TINA?
Na 1990 lijkt de Shock Doctrine inderdaad een export artikel te worden. Economische of financiële crisis, zoals in Argentinië, Mexico, Thailand, Zuid Korea of Rusland? Chaos als gevolg van staatsgrepen zoals in Rusland of natuurrampen zoals de tsunami in Zuidoost Azië? Men vraagt (om wederopbouw), wij draaien (het script van de Hervormingen volgens de Chicago School). In Sri Lanka waar de tsunami in 2004 hele woon en werkgemeenschappen langs de kust wegvaagde, zou de Shock Doctrine de tweede tsunami worden. De lokale gemeenschappen werden nu verdreven door projectontwikkelaars die er luxe badplaatsen bouwden.
Toch zou de Shock Doctrine op weerstanden stuiten. In Rusland viel Jeffrey Sachs, adviseur van Jeltsin, van zijn geloof toen hij de grote verslechteringen zag in de economie en maatschappij. De Zuidoost Aziatische landen die in 1997 werden getroffen door een financiële crisis ,zorgden daarna er wel voor uit de klauwen van de IMF te blijven, Argentinië weigerde zijn schulden af te lossen. In de USA zelf probeerde G.W. Bush de Shock Doctrine in eigen land toe te passen en in Iraq dat in 2003 werd ‘opengeschoten’ t.b.v. democratie daar, maar was in feite een ‘hervorming’ ten gunste van het Amerikaanse bedrijfsleven, zoals Bechtel, Halliburton en Blackstone waarin Bush en zijn regering belangen in hadden. Maar toen kwam de financiële crisis van 2008…
Na de crisis van 2008
De Shock Doctrine werd een van de oorzaken van massale armoede en een scherpe tweedeling tussen arm en rijk. De financiële crash op Wall Street verergerde dit toen miljoenen bellegers en huizenbezitters hun vermogen zagen ‘verdampen’. Tot zijn grote ergernis moest Bush junior als ‘overheid’ of als een socialist ingrijpen om financiële instellingen te redden , in Nederland moest ‘communist’ Wouter Bos (PVVDA) de grootste bank ABN AMRO nationaliseren en stonden andere banken onder staatscuratele. Zware bezuinigingen op collectieve voorzieningen zouden volgen in vrijwel alle westerse landen en zouden economisch herstel door bestedingen door burgers en bedrijven op zijn minst (onnodig) vertragen. Even leek er echter in 2008 hoop te bestaan voor velen dat de hele ‘rechtse’ zooi van Chicago School, neoliberalen of neocons en het eind van De Geschiedenis het einde naderde. Een Duitse econoom, Professor Sen noemde in een interview de neoklassieke leer een psychiatrische dwaling, in diverse steden hielden Occupy aanhangers ludieke bezettingsacties…
Ik sluit dit artikel echter af met de bevinding van Hans Achterhuis dat de Chicago School leer en Shock Doctrine in de praktijk sluipende processen blijven, het bleef niet bij een theorie die zou worden achterhaald en door Wie en Wat dan? In vrijwel alle Europese landen moesten sinds 2008 zware ‘hervormingen’ en ‘ombuigingen’ plaatsvinden, verhullende woorden voor bezuinigingen ofwel Austerity = strengheid, soberheid. Griekenland sinds 2010 in een extra zware financiële crisis beland door wanbeheer door de overheid die economische cijfers positief manipuleerde met name over het begrotingstekort en een minimaal belastingstelsel als naar voorbeeld van de Chicago School.
Tot nu toe is er geen politiek- economische theorie ontwikkeld zoals vroeger het Marxisme, die echt een alternatief wordt van de Chicago School en de Shock doctrine zodat TINA blijft. Bewijs daarvan is dat Europese landen, toch doorgaans niet overheerst door neoliberalen en neocons, toch akkoord moesten gaan met het gebruik van de zeer zware Shock Doctrine voor Griekenland. Of noemde iemand dit ooit Shock Therapy? Ja, die werd gebruikt in het Amerikaanse leger bij rekruten, een soort hersenspoeling ter vernietiging van een oude ‘persoonlijkheidsstructuur’ om deze daarna te vervangen voor een nieuwe (blank sheet), geheel volgens een Visie en Missie.
Tjeerd de Boer, econoom
