RoSA! Nieuwsbrief 163 / 6 januari 2022

INDUSTRIALISME

door drs. Tjeerd de Boer

Kapitaal- isme

Kapitalisme kennen we als een politiek- economische ideologie, te onderscheiden van onder meer de communistische ideologie. Maar in letterlijke zin betekent kapitalisme iets anders, namelijk het maken van kapitaalgoederen waarmee vervolgens nog meer kapitaalgoederen kunnen worden gemaakt. Deze omschrijving behoeft uiteraard toelichting. Ruim 5000 jaar geleden maakten mensen gereedschappen variërend van haarkammen, keukengerei, of wapens om daarmee op dieren of vijandige gemeenschappen te jagen. Ook in de Middeleeuwen bestond het grootste deel van kapitaal uit gereedschappen in werkplaatsen en huishoudingen.

Hét kenmerk van industriële revolutie na 1700 was een revolutie in productiemethoden, namelijk om m.b.v. gereedschappen machines te maken die vervolgens weer nieuwe gereedschappen konden produceren voor nog meer van dezelfde en andere machines. Ook de productie van (gestandaardiseerde) schroeven en moeren was belangrijk voor de ontwikkeling van de industriële revolutie.

De schokkende overeenkomst tussen vaandels en gesloten rijen

Ziehier de essentie van de ontwikkeling van kapitaal- isme dat samenvalt met industrialisme. We kennen het kapitalisme echter als een politiek economische ideologie, namelijk een economie waarin eigenaren van productiemiddelen centraal staan, de kapitalisten dus. We associëren kapitalisme met vrije marktwerking en een minimale overheid, lees een vrije werking van ondernemingen op diverse markten. Maar kapitalisme was ook mogelijk door autoritaire regimes zoals communisme en fascisme, we noemden dat een door de overheid geleide economie.

Het blijft verwarrend

Ik zag een tijd geleden een documentaire op TV over de jaren ’30 in Europa waarin de nationaal ‘socialisten’ en communisten als internationaal socialisten streden om de macht. In een flits zag ik de schokkende overeenkomst door het bekende "Die Fahnen hoch, die Reien sinds geschlossen". Zo fascisten of communisten aan de macht kwamen, moesten de rijen gesloten blijven, zoals te zien in grote militaire parades en het verbieden van afwijkingen t.o.v. de ideologie. Maar zowel politiek kapitalisme, communisme en fascisme stammen af van dezelfde bron, namelijk industrialisme als een economisch voortbrengingsstelsel dat een breuk betekende met alle vroegere economische stelsels die de mensheid had gekend.

Industrialisme

Het fascisme werd verslagen door de Sovjetcommunisten en de geallieerde vrije kapitalisten, gevolg van het veroorzaken van een waanzinnige wereldoorlog. De kapitalistische landen herstelden verrassend snel maar ervaarden de Sovjetunie als een opkomende concurrent. 45 jaar later stortte de Sovjet-communistische economie in door de starheid van die geleide economie. Ironisch genoeg begon In hetzelfde jaar 1990 China aan zijn succesvolle communistisch economische ontwikkeling. Als ik objectief als econoom kijk naar China, zie ik een turbokapitalistische economie maar geleid door de overheid, met beleggers, concerns, vele miljonairs en miljardairs, met financiële bubbels, net als in Amerika, de EU, Japan, Zuid Korea en Taiwan, ofwel kapitalistische landen. Het instorten van het grote vastgoedconcern en belegger Evergrande met een schuld van $300 miljard bedreigt momenteel de Chinese economie en leidt tot onrust op internationale financiële markten.

Miljoenen slachtoffers door slechte arbeidsomstandigheden

De overeenkomst tussen het neoliberale kapitalisme en door een overheid geleid kapitalisme is dus samen te vatten als industrialisme. Zowel Amerika, de EU, China, Japan en andere ontwikkelde industrielanden zijn Turbo Industriële landen met de daarbij horende Turbomaatschappij. Alleen de manieren waarop dit type maatschappij werd ontwikkeld, verschilt naar gelang de ideologie om die maatschappij te bereiken. In Noord Korea heeft meneer Kim Il Yung als stalinist nog niet door hoe je een welvarende staat kan bereiken zoals China.

I had a dream

Industrialisme heeft miljoenen slachtoffers veroorzaakt. Ik bedoel niet slachtoffers door oorlogen, maar in fabrieken bij de miljoenen arbeiders door slechte arbeidsomstandigheden. De bewering dat van hard werken nog niemand dood is gegaan moet je omkeren: de gemiddelde levensverwachting van fabrieksarbeiders in de industrielanden in de 19-de eeuw was 40 jaar. Mede door even miserabele levensomstandigheden buiten de fabriek; armoede betekende honger. In fabriekssteden ontstonden epidemieën die ook rijken konden treffen waardoor ook zij de noodzaak inzagen van sociaal economische verbeteringen voor de arbeidersklasse zoals de socialisten. Toch zou het tot na 1945 duren in de Westerse landen en Japan voordat de arbeidersklasse deelgenoot werd van toegenomen welvaart.

Ik ben een kind van de jaren ’70, opgegroeid in een middenstandsgezin. In die schitterende jaren was ik puber, deed m’n eindexamen Atheneum en behaalde m’n rijbewijs. Waarom waren of konden die jaren ’70 zien als schitterend? besefte ik later na m’n doctoraalexamen economie. Ik zag bij de ouders van mijn generatie een steeds optimaler verhouding tussen werken, geld verdienen en vrije tijd. Makkelijk uit te leggen als meer arbeidsproductiviteit betekende meer verdienen en zo de kapitalisten loonverhogingen weigerden, zorgden de vakbonden daar wel voor. Steeds meer productie kon worden geleverd met steeds minder mensen en middelen: de Wet van Efficiency.

Het marginale nut van een te hoog inkomen

Mijn droom en vooral de droom van de generatie van onze ouders was de mogelijkheid van een economie van het genoeg. Not to strive door hard werken maar to enjoy of wel genieten van je inkomen in je vrije tijd. Geen tunnelmaatschappij van steeds meer werken en geld verdienen en steeds meer willen hebben, zoals Goudzwaard beschreef in Kapitalisme en Vooruitgang (1978), maar een welvaartsstaat die zijn voltooiing naderde. In 2012 beschreven de gebroeders Sidelsky hoe de optimale economie van dat decennium had kunnen zijn. Een opmerkelijke bevinding was dat een inkomen van 50.000 (dollar, euro) door de meeste respondenten gezien werd als optimaal. In jargon kan je eraan toevoegen dat het marginaal nut van alle inkomen boven dit bedrag afneemt, vooral als extra inkomen ten koste gaat van vrije tijd. Het lijkt utopisch als je om je heen kijkt in de Turbo Yuppo maatschappij, aangespoord door Greed= Good of wel hebzucht.

Anti Industrialisme

De kinderen van de jaren ’60, aangeduid als De Protest Generatie, bedienden zich vaak en graag van de marxistische ideologie en protesteerden tegen de Oude Generatie maar vooral tegen de industriële maatschappij. Tegen industrialisme met toenemende milieuvervuiling, nieuwe oorlogen zoals in Vietnam en de ongelijke welvaartsverdeling tussen industrielanden en de ‘derde wereld’. Voortgaande uitbuiting door rijken en rijke landen waardoor Marx actueel bleef. En toenemende welvaartsziekten als gevolg van toenemende overproductie en -consumptie.

De generatiekloof van toen bestond eigenlijk tussen de oudere generatie die eindelijk ook kon genieten van de opbrengsten en verdeling van industriële welvaart en de jongeren die zich verzetten tegen dat industrialisme. Als idealisten en zelfs marxisten konden ze de Sovjetlanden en China wel bewonderen als socialistische paradijzen in opkomst, vergetend dat het ideaal van marxisten in die landen juist het bereiken van een industrieel paradijs was. Van fiets naar bromfiets en van bromfiets naar auto, van platteland naar de steden als arbeider, hun kinderen naar de middenstand, van een miserabele krotwoning naar een torenflat met alle industriële gemakken. Armoedebestrijding door industriële ontwikkeling en dus ook bij verdelingsvraagstukken kan je beter rijkdom eerlijker verdelen dan armoede zoals in de ‘Stalen Rijstkom’ maatschappij van Mao in de jaren ’60 en ’70. Dát werd vergeten door de toenmalige Westerse jonge idealisten die het Rode Boekje hadden gelezen!

Een angstdroom

Veel activisten zijn anti industrialisme en verlangen terug naar voorindustriële samenlevingen met kleinschalige productie en dicht bij de natuur. Bij populisten zie je ook vaak een verlangen terug naar ideale verledens, zonder ‘vreemdelingen’ bijvoorbeeld en producten van elders die binnenlandse producten vervangen. Populisten tegen globalisering van productie en handel. Het is echter onmogelijk om terug te gaan naar ideale verledens, het is eerder mogelijk om te streven naar een ideale toekomst, vergeleken met het heden én het verleden.

We wilen en moeten teveel

In m’n vorige artikel schreef ik echter: hoe is zo’n toekomst te bereiken zonder duidelijke vooruitstrevende ideologieën als zowel het liberalisme en marxisme, beiden bekend als industriële ideologieën? Veel religiën vallen af omdat ook een beroep wordt gedaan op idealen uit het verleden, waarin veel moderniteit wordt gezien als een vloek of moreel verval. Toch weerhoudt de islam bepaalde regeringen niet om qua industriële ontwikkeling de Westerse landen en Zuid Oost Azië te evenaren zoals Dubai en Quatar. Een rekkelijke interpretatie van de Zuivere Leer (ook bij marxisten).

Een econoom die pertinent tegen industrialisme is, moet een studie elders zoeken (en een functie)! Industrialisme kan je zien als een autonome ontwikkeling, begonnen in de late Middeleeuwen en vooral mogelijk gemaakt door wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen. Neem om te beginnen de wiskunde in de 18-de eeuw. Newton was een belangrijke theoreticus op het gebied van de differentiaal- en integraalrekening en werd daarmee de grondlegger van een belangrijk onderdeel van de toegepaste wiskunde, voor natuurkundigen en ingenieurs en later ook economen. Van theorie naar de praktijk van industriële toepassingen, vanaf stoommachines naar computers en ruimtevaart.

Industrialisme heeft in de ontwikkelde landen echter geleid tot een economie van een teveel. Teveel productie en producten, teveel consumptie, teveel werken en teveel geld, vooral belegd geld. Het heeft geleid tot diverse welvaartsziekten, van obesitas, verslavingen en als gevolg van stress. Steeds meer mensen, met name jongeren leiden onder een te grote prestatiedruk. We willen teveel, we moeten teveel. Intussen neemt het bewustzijn over milieu en klimaat toe en maken we werk van schonere productiemethoden, het reinigen van oude vervuilingen om een catastrofe te vermijden.

Ik verwacht echter een grote systeemcrisis als gevolg van globaal industrialisme, niet door een zoveelste financiële crisis die behoort bij industriële maatschappijen maar door die economie van een teveel. Teveel materialisme, teveel presteren en teveel hebzucht, een onhoudbaar systeem zoals Erwin Lazlo beschreef in zijn boek het Chaospunt (2006). Een perfecte storm als combinatie van financiële, maatschappelijke en ecologische crisis die ons dwingt naar een economie van minder en anders dan de industriële economie die we zijn gewend. Misschien op te vatten als een kans op genezing na een verziekende turbo industriële maatschappij. Een stressmaatschappij.

Kerstrijm van Ellendige Elise, 21 december 2001

We hebben nog altijd geen tijd
Dan om veel te willen met onze vlijt
Leven voor de prestatiedruk
Maken we onze gezondheid en relaties stuk
We kunnen niet spreken van vrijheid van leven
Zolang we geen tijd aanonszelf en naasten kunnen geven

⇒

filmblik		DONATIE
begin	redactioneel	abonnement
doel	netwerk	verklaring
cartoon	colofon

eindredacteur	hoofdredacteur
Therese Steur	Hans Goosen

economie:	actueel: Adriana
Tjeerd de Boer	Rollingswier